1. Naatirgel
Pinal noddi ko neɗɗaagu, neɗɗaagal. Sabu jawdi haalantaake haala pinal. So Pinal haalaama tan noddi ko innama aadee. Yimɓe noon ɗo ndenndi fof; ɗo nganndondiri fof pinal feeñat ɗoon. Pinal wayi kono yertere mawnde nii, so a feƴƴii maa wood ko taw-ɗaa to nder to. Ko taw-ɗaa to nder ko, ɗum woni mbaydi, ko ɗum woni faayiida leñol. Fof ko heen jeyaa, fof ko heen yaltata, tammbii pinal ngal. So jeyaaɓe e ɓamtaare pulaar kaalii haala pinal, ko ɗum fotde ..
Yeewtere ndee ko nii jogori leloraade, ko toɓɓe joy ƴettaten.
1. Naatirgel
2. No neɗɗo waynoo adan hade pinal yillaade ɗum
3. Hol ko naskata leñol (so leñol ina nuskee to rewratee)
4. Peeje ɗe leñol yaltinta mbele ina faaboo pittaali jeyaaɗi e muuɗum
5. Uddirgel.
Naatirgel
Banndiraaɓe ko kaalat-mi ɗo ko noon ko laawol paytungol e gannde kese lelnaaɗe, laawol diine ko bannge, ngol kadi ina woodi. Nde neɗɗo feeñi nde woɗɗondiraani e jawdi, hol ko waɗi noon? Nde neɗɗo feeñi nde, jogii ɗum ko njawdiigu : wonde jawdi. Hol ko ɗum firtata? ko wel maa fof waɗ! ko njiɗ-ɗaa fof waɗ! Njogi-ɗaa tan ko doole maa, mo mbaaw-ɗaa fof moññu no njiɗir-ɗaa fof; ɗum noon wayi kono nguurndam jawdi nii to ladde to. Ndee toɓɓere alaa e sago njaajno-ɗen heen! Ɓe mbiyi geɗe tati ina e neɗɗo: nde neɗɗo feeñi ndee heen geɗal alaa, ko geɗe ɗiɗi ɗee tan o jogii. Geɗal tataɓal ngal ma en kaal hol no ngal ardi. Ko nder neɗɗo, nder fittaandu neɗɗo ina woodi bannge, wiyat maa tan ko” waɗ ko mbele-ɗaa fof! ko njiɗ-ɗaa fof waɗ! No jawdi waɗta nii, ko njiɗ-ɗaa waɗde fof waɗ. Ɗum woni “les pulsions interieurs”, ko mbiyaten ɓernde. Firtata, ko miin so tawii wonii e am tan ko njawdiigu , mi yiyataa goɗɗum, mi anndaa ko haɗaa, alaa ko haɗaa. Huunde fof ko mi jamirɗo hoyre am! Ko mbelaa-mi mbaɗat-mi, ko njiɗ-mi mbaɗat-mi; ɓe mbiyi ɗo neɗɗo “est un être de plaisir”, ɗum woni “neɗɗo ko weli ɗum tan waɗata”, ɗum noon noddi ko njawdiigu ɓaadi alaa ɗo haaɗi hankadi.
So yehii haa juutoyii, so pinal naatii, wonta neɗɗo waɗta naatnude peeje, ɗeen peeje payti ko e nehdi. Hol ndiin nehdi, neɗɗo waɗta wiyde : ɗum ɗo ina haɗaa, ɗum ɗo haɗaaka. A yiyi, adan mbiyno-ɗen ko alaa ko haɗaa. Hankadi renndo won ko yaltini, wiyi ɗum ɗo ina haɗee, ɗum ɗo ina yamiree. Neɗɗo yo haaɗ ɗo. Neɗɗo hol to yawtu ɗo. Ɗum ɗo ina foti waɗeede, ɗum ɗo fotaani waɗeede. Neɗɗo gadano o noon anndaa ko foti e ko fotaani. Fof ina fotani ɗum, sabu alaa pinal. Ko ɗuum weli ɗum, en njiyi neɗɗo ko “ko welata ɗum tan”. So ɗiiɗoo fannuuji ɗiɗi pooɗondiri noon, ko dañaatee heen ko, ko ɗum tagata neɗɗo o. Maanaa neɗɗo yaltata ko e pooɗondiral njawdiigu ngu e oya to bannge, ko renndo waɗi ina yamiraa, ina haɗaa , ina neha. Ngal pooɗondiral hokkata ko wiyatee “neɗɗo” ko. Jooni noon eɗen nganndi, hade renndo ngo waɗde, ina yaltina won e miijooji no yimɓe poti wuurdude, hade ɗum arde, ngannden tawo oo neɗɗo adan no o woorunoo. Hol no o wuurdunoo. Kala ko jokkii e makko kanko neɗɗo o, so yawtii hankadi no o waynoo adan nii, hono njawdiigu, kala ko ɓeydii e makko hankadi woni Pinal. Nganndee noon banndiraaɓe, so tawii en njuutniima heen, ma en nganndu kanko neɗɗo o, fannuuji ɗiɗi ina kaalaa e makko. Won wiyɓe nde neɗɗo tagaa nde neɗɗaagal ina waɗaa e mum seeɗa, heddotoo tan ko ina yaha ina mawna. Neɗɗo juuta duuɓi, ina juuta nguurndam neɗɗaagal ngal ina yalta e mum (ina feeña).
Won wiyɓe alaa, Alla waɗi neɗɗo kañum sahaa e sahaa fof ina tagtee ina wonta goɗɗum. Adan ko nii waynoo, jooni wontii nii. So yawtii wontoyta ko neɗɗo goɗɗo. Ɗum waɗi, joom binndi en mbiyi, so tawii en njettiima e neɗɗaagal ko mbiyaten neɗɗo ko, so en keɓii toon, walla so tawii en njettaaki toon, walla so tawii en njawtii toon, ɗoon woni ko wiyetee “thèse Darwin”. Darwin ina haala ɗum. Mi rippa seeɗa e ɗum ɗo. So tawii neɗɗo nde tagaa nde won ko waɗaa e mum seeɗa wiyatee ko neɗɗaagal (aawdi neɗɗaagal ina e makko). So tawii nde o juuti nguurndam fof ɗum ina ɓeydoo (so mi wiyii neɗɗo noon ko e mbaydi timmundi, ɗum ko yimɓe fof), wonaa kaari, walla kaari, alaa ko neɗɗo o. So tawii ɗum ina e makko, omo yaha omo taftoo, waɗi noon ko aawdi neɗɗaagal ina e makko, ɗum mawna, ko ɗum waɗtata mo neɗɗo. Ɗum so tawii ko noon woori, ɗum kadi miijo mum ko bannge, won gannde keewɗe ina njalti ɗoo kadi, ɗoon ɗo Darwin haali ɗo.
Won wiyɓe alaa, neɗɗo sahaa e sahaa fof ina taftee (tagtee) ina wonta goɗɗum. ko Lamartin haali ɗum, oon ko ganndaaɗo. Heddotoo noon ko ɗoo jooni, won ganndo gooto, ko o ganndaaɗo kanko ne, o wiyi : ko waawi wonde heen fof, so yiɗii wona aawdi, so yiɗii sahaa e sahaa o tagtee o wonta goɗɗum, faayiida e leñol ɗo o woni ɗo, ko ɗoon ƴeewatee. Holi oon faayiida? Pinal ngool leñol, pinal leñol ngol ɗo tolnii fof, ko ɗoon neɗɗo o tolnotoo. Won ko o wiyata “la nature naturante”, hol ko ɗum firtata? Ɗum firtata ko tagoodi tagtatoondi. So tagoodi tagtiima huunde noon, ndeen huunde wontii goɗɗum. Ɗum woni “nature naturé”, hol ko ɗum firtata? Ɗum firtata so tawii ko goonga nde tagaa ɗum nde, mbay-ɗen ko no jawdi nii. Ɓe ndokkii heen yeru filmo Mowgli.( Mowglii ko neɗɗo , jibinaa ko e wuro, weddoyaa ladde gila ko o tiggu, o wondi ko e jawdi, omo mawnidi ko e jawdi. Omo wayi no jawdi ndi wayi nii, o ñaamirta ko hunuko, o anndaa comci, sibu ko renndo anndi comci, o anndaa haala, o waawa haalde sabu ɗemngal (ma en ngartoy heen) ko ɗum woni faayiida ko kaalaten ko fof. O wayi tan ko no jawdi nii). Oon ganndo mo mbiynoo-mi naane o, o wiyi : wiyeede neɗɗo nde tagaa nde aawdi neɗɗaagal ina waɗaa e mum, ina majjinaa e mum, ina mawna tan ina ɓeydoo. Oon kaalɗo ɗum o, o yahdaani e ngoon miijo. O yahdaani heen sabu ɗum miijo ngo cakkitii-mi haalde ngo wiyi : “Neɗɗo tagata ɗum ko yimɓe, tagtatoo ɗum kadi ko yimɓe, yimɓe renndo ngo o woni ngo”.
Ko ɗum addani-mi wiyde ko tagtatoo neɗɗo ko, ko gila e nehdi renndo. Renndo fof ina jogii nehdi mum. Renndo fof ina jogii gannde mum. Renndo fof ina jogii pine mum. So tawii en njuurnitiima haala ka, ma en nganndu, nde neɗɗo feeñi wonaani hay dara nde, wayi tan kono fittaandu heddiindu e ɓalndu mehru. Ko renndo ɓoornata ɗum comci, waɗnata ɗum haa wona neɗɗo. Hol ko o ɓoornotoo? O ɓoornotoo ko ko wiyetee Pinal ko. A finii ko a majjuɗo, ɗum noon nguurndam ko yimɓe tagtoto maa, peewnat maa.
Ɓe mbiyi kamɓe annduɓe, nde neɗɗo feeñi nde, yahi haa ɓooyi ƴeestii seeɗa seerti e jawdi. Tee nde o seerti jawdi nde, o adii fof ko ƴeewde hol no o wuurdata : O yaltini waaño. Hol no o waañirta? Dogatno tan haa heɓtoo lella jagga ɗum …Cellal mum ina hokkunoo ɗum, en mbiyi ɓe ngoɗɗondiraani e jawdi ndi ɓe nguurdunoo ndi. Nde yahnoo haa ɓooyi, ɓe njaltini ko wayno laañe nii, ɓe tafi ɗum. Ɗum ɗo ko pinal hakkille yaltini ɗum. Juuti-juuti haa gannde kese ngabbii heen kadi seeɗa. Refti heen ko miijo ko mbiyaten “les croyances réligieuses” ko wiyatee diineeji ndeen. Nde neɗɗo ƴeestii nde, nde wonnoo fuɗɗiima faamde won ɗo haaɗi, neɗɗaagal mum, doole mum, e baawal mum won ɗo haaɗi, alaa e sago nawta ɗum, halfina hoyre mum goɗɗum. Halfinde hoyre mum goɗɗum wayi ko no rewde won e geɗe nii. Ko ɗoon woni diineeji ndeen puɗɗii yaltude. Hol ɗiin diineeji? Eɗen nganndi won ko mbiyaten goglisme, firtata ko ɓeeɗoo njogii tan ko diine jawdi, ɓe ndewi ko jawdi.
So tawii eɗen poti rippude heen seeɗa, eɗen nganndi nde neɗɗo fini nde kañum ne, nde wonnoo renndo ɗo fini ɗo won ko jogii, ina jogii pinal nguurndam, ina jogii no foti yahreede haa neɗɗo daɗa e boneeji maayde. So tawii ko ina daɗoo, daɗa heen. So daɗotaako noon ko Alla waɗi.
Jooni noon ɓeen ne njaltini peeje, ɗeen peeje ina keewi seeɗa. Ɓe kaalii heen halfinde hoyre mum won e miijooji nder diineeji ɓooyɗi, mi haalaani heen haala Islaam. Mi haalaani hono defte jippinaaɗe ɗe, ko nanndi e Islaam. Wonaa ɗum kaal -mi, kaal-mi ko diineeji ɓooyɗi. Ndeen oɗon nganndi pullo ina jogii heen fannu mawɗo, ina winndanaa heen deftere mawnde. Jiɗɗo janngude nde yo o rutto e deftere nde “Ɓinceant Monteil” winndi “Les Peulhs en ŋuestion”. Yo o ƴeewoy ɗum ma o taw heen pullo hakkunde mum e jawdi, ɓe mbiyi kono funeeɓe nii. Hol ko waɗi mi wiyde mbayi kono funeeɓe nii. wonaa noon funeeɓe no njaggirten funeeɓe nii, rennduɓe reedu njibinaa ñalawma gooto, alaa.
Jooni noon ɓeen ne njaltini peeje, ɗeen peeje ina keewi seeɗa. Ɓe kaalii heen halfinde hoyre mum won e miijooji nder diineeji ɓooyɗi, mi haalaani heen haala Islaam. Mi haalaani hono defte jippinaaɗe ɗe, ko nanndi e Islaam. Wonaa ɗum kaal -mi, kaal-mi ko diineeji ɓooyɗi. Ndeen oɗon nganndi pullo ina jogii heen fannu mawɗo, ina winndanaa heen deftere mawnde. Jiɗɗo janngude nde yo o rutto e deftere nde “Ɓinceant Monteil” winndi “Les Peulhs en ŋuestion”. Yo o ƴeewoy ɗum ma o taw heen pullo hakkunde mum e jawdi, ɓe mbiyi kono funeeɓe nii. Hol ko waɗi mi wiyde mbayi kono funeeɓe nii. wonaa noon funeeɓe no njaggirten funeeɓe nii, rennduɓe reedu njibinaa ñalawma gooto, alaa.
Ko nanndude nde, woowondirde nde, anndondirde nde ; ndeen so pullo yahii ladde ina rewi e jawdi (aynoyii) seertat e comci. So o seertii e comci noon wayi kono o ruttiima e no tagiranoo adan nii, no mbiyru-ɗen adan, nde neɗɗo feeñata nde. Hol ko waɗnata mo noon? Waɗata mo waɗde noon, tawdi eɗen kaala diineeji maɓɓe ndeen, ko anndude so o heddiima ɓalndu mehru, alaa ko waawi fosaade mo, ko nanndi e seyɗeneeji e ko wonaa ɗum tan. So o heddiima ɓalndu mehru, ko ndeen o waawata faamondirde e jawdi ndi o reenata ndi. Ndiin jawdi noon, kala ko yiyi, ina haalana mo, kala ko sooynii ina faamnina mo. Ko ɗum tagi ɓe mbiyi, fulɓe ndeen ina faamondiri e jawdi mum en. Ko ɗum waɗi hay sinno njawdi leliima ina fettoo, ina tiiɗi pullo hirsude ɗum sibu wayi kono hirsude hoyre mum nii; ko ɗum woni maanaa oo.
Goglisme noon haa jooni won rewɓe heen. Enen ko en juulɓe, en ndewii Lislaam, kono so en njahii ɗo Enndo ɗo, e miijooji Mahandman Ganndi yaltini, omo haali heen geɗe keewɗe, ko wayi no haala ndiin jawdi ekn. A yahat e Gure laamorgo maɓɓe, hono Ñewdelli, kawraa e nagge tawa a suusaa feraade ɗum; ko aan taaratoo ɗum ngoppaa yaha. Sibu ɓe mbiyi (kamɓe Enndonaaɓe) jawdi fof, nagge fof, woni ɗoon ko fittaandu taaniraaɓe, njaatiraaɓe maayɓe adan, Alla artiri ɗum e nder jawdi ina yaha ina yiyloo; ɗum noon, ko ko reenatee, waretaake. Ɗum waɗi fulɓe men, enenne ga, hirsude dammuwol wayi ko no warde hoyre mum nii.
Ɗum noon ɗiiɗoo miijooji, ɗeeɗoo pine, won ko jogori yillaade ɗe. Hol ko yillotoo ɗe? Yillotoo ɗe ko kalfaandi. Kalfaandi, kañum heewi bonnude geɗe keewɗe. Kalfaandi, ko bonni ɓuri heewde e ko feewni. So tawii en nduttiima e ngooɗoo miijo, eɗen nganndi miijo diineeji men gadani won ko mbelsindi-ɗen heen. Kono eɗen ndewi ɗum haa jooni. Oɗon nganndi ko fayti e mecce. Kala meccal e mecce Fuuta, roondii ko fannu e pinal. Mbiɗo hokka on yeru e maabuɓe. So en nduttiima e wootere e defte Aamadu Hampaate Bah, o wiyi, ɓamti ɗum ko goɗɗo ina wiyee Ki-Serboo ina winndi “Daartol Kuuɓtidinngol Afrik”, eɓe njaltini ɗoo miijo, miijo ngo ina foti yuurneede, miijo ngo fayi kadi ko e fulɓe. Hol ko ɓe kaali e diineeji gadani ɗi? Kaalat-mi ko diineeji gadani ɗi. E fuɗɗorde majji, Alla wiyetenoo ko Geno, Pullo wiyata Alla ko Geno. Ko oo Geno biyateeɗo Kiikalla, oon woni kalfinaaɗo aduna o yo o feewnu ɗum. Ko o maabo. Hol no o feewnirta aduna o? Kanko noon, e miijo Aamadu H. Paate Bah ko o Maabo.
Hol ko waɗi en wiyde ko o maabo? sabu omo jogii “caali cañirka”. Oon nokku ɗo o liggotoo ɗo, so a ƴeewii bannge ñaamo e caali ki (atelier o) ina waɗi ko wayi no cawon 33 to yeeso to; to o hucciti to, won ko falii mo toon ina wayi no sawru mawndu nii; ɗo o fawi koyɗe makko ɗo, sawru nani dow, sawru nani les, omo ɓili heen koyɗe makko omo nawa dow, omo artira les. Ina hasii o waɗa ɗoon ko wayi no ceenal seeɗa. Ɗoon baylo ina waɗa noon (ma en ngartoy heen). Ɗee geɗe hol ko pirtata? Mi wiyii no on naane, geɗe keewɗe eɗen mbaɗa ɗum, so en naamndaama mbiyen en nganndaa walla eeh! tawi eɗum jogii maanaa !
Ko kaalnoo-mi naane : ɗoo jooni cabbi capanɗe tati e tati (33) ɗe ko pirtata? Firtata ko Allaaji 33 fulɓe ndewnoo. Holi ɗiin Allaaji? Eɗen njogii ɗi haa jooni, eɗen ndewi ɗi en tinaani. Won wiyɓe enen ko njogi-ɗen, inɗe men ɗe, ko inɗe Allaaji ɓooyɗi, noon wayi! Ko nanndi e inɗe ɗe nganndu-ɗen Penndel en, Demmbel en, ekn…Ɗee inɗe noon wonaa arab addi ɗum! Ɗo tawi ɗe.
Nde Arab ari momtude pine men ma a taw ko feewnitde? Ɗoon won ko ɓe ngitti, won ko ɓe ngoppi ɗoon. Tuubakooɓe nde ngari, won ko ngardi kañum en ne. Ɓeen ne ngari mbiyi so a yiɗii nuskude, so a yiɗii fuuynude leñol ngadorto-ɗaa ko jumpude ɗemngal mum. Hol ko waɗi noon? Ɗemngal woni faawru ! Hay pinal woni ko nder. Won wiyɓe ko pinal moofti ɗemngal, won wiyɓe alaa! Doole ɗemngal no wayi nii, ko kam moofti pinal. So wiɗtaama fof ina yiytee heen. Ɗum eɓe luurondiri seeɗa…
Ɗum ɗo fof e wayde noon, kanko maabo jooɗiiɗo o, biyaaɗo yo feewnu Aduna o, sawru mawndu wonndu yeeso makko ndu, ɗum firtata ko : “Minen dey min payi ko yeeso, alaa ko waawi ruttinde min”. Ɗo o awƴata ɗo, koyɗe ɗe no njahrata dow e les ina ngarta nii, ɗum ko omo nodda Geno, Geno woni Alla maɓɓe : so o jippinii les o ƴetta doole, mbele omo waawa yettoyaade Geno.
Ɗum noon hol ko o dañata heen? o dañata heen ko lefol. Lefol ngol faayiida mum, neɗɗaagal mum ina barkinoree haa jooni. Ina hasii won e seernaaɓe won ko nganndi; ɓe mbiyi so aɗa waɗa ɗum, mbaɗdataa ɗum ko e lefol nanngam…. Ɗum ɗo won ganndal kadi suuɗii toon. So en njawtii toon, en payii to wayluɓe. Wayluɓe hannde ina mbiyee eh ! Kono noon ina anndaa hono ko Aamadu Hampaate Bah wiyi : “Baylo hula haa aña” So a hulii huunde haa a hulii, ɓernde hulii hulii, a añtat ɗum, ɗum ko kulol. Hol ko waɗi noon? kamɓe ne eɓe nokki e ganndal. Ganndal mawngal ngal Geno ina totti ɓe, eɓe ƴetti heen…
Kanko maabo oo noon e ko haalaa, ko Aamadu Hampaate Bah en mbiyi, ko kanko woni cubballo.Hol no o wontiri cubballo? Ɓe mbiyi ko cuballo wonti maabo, ɓee mbiyi ko maabo wonti cuballo! Hol ko addi ɗum? Addi ɗum ko nde ɓe njahata, kamɓe tan ɗiɗo jiiduɓe yumma e baaba. Ɓe ngari, eɓe ɗomɗi, eɓe njaroya. Ɓe njahi ha ɓe paandii maayo, miñiraaɗo o seli koyɗe, nde selnoo koyɗe Alla holli ɗum jinne gooto. Jinne oo ina saña, jaggi mo. Oya darii ko juuti yiyaani mo, haaɓii, yiylii yiiytaani. Kañum fayi maayo. Kañum nde yettii maayo nde, tawi ɗoon debbo joom jubbi keewɗi kañum ne. O jooɗi, o yari haa o gasni. Oon wiyi mo : “waɗii duuɓi nanngam (mi yejjitii duuɓi ɗi) alaa jippiiɗo ɗo ina yara. Miin so neɗɗo yarii e am mi weltoto. Mi duwani-maa ma” , o jaggi mo, fooɗi mo nder, mutni mo nder maayo. Nde o suppitii, o yaltidi e ganndal. Ɗoo jooni yimɓe ɓee mbiyi ko kamɓe ɗiɗo njidi yumma e baaba. Kono noon ina wiyee ganndal dow, ganndal ooɗoo maabo, e ganndal oya too gonɗo nder maayo, gannde maɓɓe ɗiɗi tammbii Aduna oo. Ɗum waɗi e gannde, kamɓe annduɓe meeɗen, miñiraaɗo o heddiima to cañoowo dow to, mawniraaɗo o jippiima ina yara. Alla yaltinii gooto e tagoore mum e maayo he, debbo juutɗo jubbi, heewɗo jubbi, mo wonaa boɗeejo, ko o ɓaleejo, ko o daɓɓo, omo heddii ɓalndu mehru, o feeñanii mo haa e enɗi hee … Caggal nde ɓe ngasni janngude, ɓe njiytondiri, ɓe njokki laawol maɓɓe. Ko ɗum waɗi wiyeede gannde men keewɗe ko maabo e cubballo njogii ɗum.
Ɗahiiru Sih, porfeseer
