Hijjoore hono no Alla wiyiri : “galle mo yimɓe ngadii waɗaneede e Makka barkinorɗo ngam deeƴre wonan de winndere (96) e nder kaawisaaji peeñninaaɗi e nokku Ibraahiim, oon mo naati heen ina hoolii, ina woodani yimɓe hijjoore to suudu too, oon mo hattani laawol feewde e mum (97), oon mo yeddi ɗum Alla kañum ko galo wonande winndere (97); wiy, eehey mon joom defte en, kaawisaaji Alla ɗi njeddaton ɗii, Alla ina seedii ko golloto-ɗon koo.” Simoore Aali Imraan: kaawise (96_98)

Ɗo yahnoo artaa fof, luulndo e laamu (COD e UPR) pellitiino haaldude e maayirɗe lewru settaambar, haa yimɓe fof ɗaminii, maa nanondiral waɗ, woote ɓamdaaɗe njuɓɓinee, leydi ndii yaaɓana yaltude kiris politik woni gila e hitaande 2008 oo. Kono, oon ɗamaawu juutaani, sibu, e oon sahaa gooto mo ceŋɗe ɗiɗi ɗee njeewtidta, CENI (hono Goomu kalfinaangu ɗowde woote) ina jokki golle dartaaki, tee ina heddii e ñalngu lajnoo, so 23 noowammbar 2013.

Ko ñalnde alarba 28 ut gooto e mawɓe mawɓe men, hono Buuna Kan, neɗɗo korsinnooɗo Fooyre Ɓamtaare, sankiinoo ɗoo e Nuwaasoot ina yahra e duuɓi 79. Buuna Kan jeyaa ko e jagge Muritani gadane. Iwdi makko ko Mbaañ. Caggal nde o yalti ekkol normaal Willam Ponty e Liisee Federba to Ndar, o janngini haa e maayirɗe kitaale 60.
O wonii kadi caggal ɗuum jannginoowo (porfeseer) ɗemngal Farayse. Omo jeyaa e siifnooɓe « bayyinaango 19 » e hitaande 1966, haa o sokaa heen.

Alhajji Baaba Baydi Maal e Daande Leñol njuɓɓinii kiirɗeeli ɗiɗi pattamlami, ɓooyooji daarteede, ñalnde 24 e ñalnde 25 lewru kawle(octubre) hitaande 2013 e nder wuro Ñaabina e tule oole, ɓulli e hawaleeje e dow bismaango Fedde sukaaɓe Ñaabina noddirteende Fedde Ɓamtaare Ñaabina (Association pour le Développement de Niabina). Fedde Ɓamtaare Ñaabina waɗi ko cate tati:

Wonaani duuɓi 10 tawo ko neɗɗo waawi jooɗaade nder dunndu Ciikon, (sara Ɓoggee) ina haalda e gonɗo Pari, walla miijoo neɗɗo gonɗo ɗo waawi wonde e winndere ndee fof tan, nodda ɗum, wona e haaldude e mum… Ɓooyaani ko wonɓe Amerik mbaɗti habrude Nuwaanaaɓe ko kewi e Nuwaa e hoore mum. Hol baawnooɗo miijaade ɗumɗoo ina waawi aaɓnaade ko adii hannde ? 

Garlol, gural Muktaar Mammadu Muktaar Ndonngo, diiri Ceerno Abdarahmaani Jallo, jatti Aarabel e Ibaa Sih yuɓɓinii ñalɗi pattamlami tuggude e ñalnde 13 haa ñalnde 15 lewru juko (ut) hitaande 2013. Yuɓɓini ñalɗi ɗii ko Fedde noddirteende Ɓulno e Tabito Sukaaɓe Garlol (CRIJG e ɗemngal farayse) e gardagol Jaaltaaɓe Abuu Jeey e dow tiitoonde Cukaagu e Golle.

Ko ñalnde 13 ndee golle ɗee puɗɗii. 

Wiɗto ngoo waɗaa ko leydi Siin. Hade ɗuum wiɗtooji goɗɗi peññiino wonde laac ina wallita e daɗndude jofe e ñawu nguɗu (kaseer). Ko noon kadi wonande nguɗu tektekol ɓuttol.  Wiɗto ngoo hollitii wonde laac ko ñamri cellal. Sibu ko noon kadi ɗum faddortoo ñabbuuli ɓernde e ɗaɗi kam e ñawu suukara, ɗiin ñawbuuli ganndiraaɗi taasiyoŋ e kolesterol e jabet.

Kala mo njiy-ɗaa hannde, mawɗo e cukalel, hay gaggaaɓe, ina jogii telefoŋ. Telefoŋ noon gollortoo ko limooje, sibu neɗɗo kala ina jogii tonngoode (walla tonngooɗe) ɗe neɗɗo foti naatnude e noddirgel hee, nde heɓa joom mum. So neɗɗo waawaa limoore, oon waawataa hutoraade telefoŋ. Walla, so ina waawnoo hay sinno ko binndol kam, maa waaw janngude inɗe. Mo waawaa heen hay dara oo, oon kam, ko sonndu wummndu tan. Yanti heen, so a waawii limoore, ma a waɗir hiisaaji maa kala kiisorgel ngonngel e portaabal hee.

Yimɓe fof teskiima wonde Abdel Asiis, hooreejo leydi Muritani, yahaani piilngal IBK, hooreejo leydi Mali keso oo. Muritaninaaɓe heewɓe ndonkii faamde ko saabii ɗum, tee ina ngoƴaa batte majjum e jotondiral hakkunde leyɗe ɗiɗi ɗee. 

Ɓeydagol nguleeki ina ɓeyda kareeli nder winndere ndee : ko ɗum njeñtudi wiɗto bayyinaango ñalnde 1 ut e nder jaaynde ganndal wiyeteende « Science ». Wiɗto ngoo toɗɗii ko kewuuji baɗɗi e duuɓi 10 000 jawtuɗi ɗii e jotondiral mum en e ɓeydagol nguleeki. Ina anndanoo jotondiral ina woodi hakkunde ngonka weeyo (climat) e mbayliigaaji politik. 

Ñalnde 19/09/2013, ko ñalngu mawningol piilngal IBK (Ibraahim Buubakar Koytaa) hooreejo leydi Mali. Wonande leydi Mali, ko daawal kesal ɗamaawu reftude laawol caggal jiiɓru bonndu e kulol pusgu leydi ndii. Wonande IBK ko laatagol koyɗol so wonde hooreejo leydi, kono kadi «kanko e soklaaji».
Hooreeɓe leyɗe heewɓe tawtoraama piilngal ngal. Ina jeyaa heen François Hollande hooreejo leydi Farayse, oon kaɗanɗo Mali firtaare, paabiiɗo ɗum nde hatojini heen ;

Aamadu Muttaar Saako jibinaa ko e hitaande 1867 to Segu. O jibinaa ko e nder galle seernaaɓe mawɓe. Baaba makko, hono Muttaar Abdullaay, jeyaaɗo to Siñtu Halayɓe, kam wonnoo Ceerno Besmoor. Yumma makko, hono Aysata Siisee Daraame ko sooninke jeyaaɗo to Taysibi to Gidimaka.

Sankaare baaba makko (1885 to Sansanndiŋ) e heewɓe e galle maɓɓe, addani saakooɓe heɓde tiitoonde « laamɗo juulɓe ». Ko ɗum waɗi ɓe hisde e angiseede e konu, ngam hisnude geñgol maɓɓe gorol. Nii woni Aamadu Muttaar Saako nehii, mawni, ko e diine e jaŋde Quraana e Sunna.

Sammba Caam, hooreejo FLAM e Kaaw Tuure, jooɓnaaɗo konngol FLAM naattii leydi mum en ñalnde talaata 24 settaambar 2013. Yimɓe heewɓe ngarii jaɓɓaade ɓe ɗo kanndaa Nuwaasoot ɗoo : ina heen hooreeɓe pelle politik ko wayi Mammadu Alasan Bah hooreejo PLEJ e Alasan Hammadi Bah, hooreejo Timtimol, ina heen terɗe parti maɓɓe Flam, ina heen koreeji maɓɓe e yiɗɓe maɓɓe. 

Leydi Misra ndii hina wuuri hannde jiiɓduuji mawɗi kulɓaniiɗi, ɗiin jiiɓduuji noon addi ɗum en ko luure dawrugol ɓooyɗe e kese. Ko waɗi mi wiyde ko ɗe ɓooyɗe, ko sabu ɗe mbaɗata ko hakkunde Militeer en laamiiɓe e dental fedde Musiɗɓe juulɓe ɓee (ikhwaan muslimiin). Ɓeen ɗiɗo noon wonaa hannde luural mum en fuɗɗii, luural hakkunde maɓɓe fuɗɗiima gila ko wonaa hannde,

Oo kabaaru kam, ɓurata weltaade e mum fof ko yimɓe dowri, woni wonɓe e nokkuuji ɗo kuuraa alaa. Ko woni ɗuum ? Ko suka debbo gooto, jahroowo e duuɓi 18 fat, yiyti feere yaawnde carsugol batiraaji. Ko feere yaawnde, yaawnde no feewi, sibu so batiri portaabal maa gasii, aɗa waawi sarsude mo e nder feccere hojom, woni leƴƴanɗe capanɗe tati fat !

Yonaaɓe gure jeyaaɗe e komin Wul Birom Oolo oolooga e Daarel Barka e Ajuweer ndiinnii ñalnde alkamiisa 22 ut 2013 damal biro perfee Ɓoggee ngam salaade dokkal 31 000 ha ngal laamu rokki soyitee Sawuudnaajo gooto biyeteeɗo Al Rajihi. Ɓe mbeeɗi cukko waali oo bayyinaango ɗo ɓe mbiyata dokkal ngal joopii ko « ko nokkuuji mawɗi ndema e durngo, tee alaa ko jogori so wonaa ɓeydude baasal e heege e yimɓe wuurɓe e nokku hee».  

Ko saabii mbiy-ɗen hoolnaaki, ko lekki bitik alaa dat (ñalngu), alaa kaayit mbo mbaaw-ɗaa janngude haa paamaa no mbaɗirtaa. Jeeyoowo oo ne, anndaa saka haalan maa, hol no mbaɗirtaa; o anndaa “limit” mum, o anndaa happu mum, ɗuum ko go’o. Ɗiɗi, poɗɗe ɗee, na waawi tawo ko ɗe beddaaɗe, ɗe koccee, ɗe mbaɗta yeeyeede e bitikaaji, e wakkotooɓe na njeeya e mbeddaaji. 

Ciftinen: "Demminaare aarabeeɓe", fulo "Printemps arabe", ko dillere yerɓinnde yoga e leyɗeele aarabeeɓe gila e maayirɗe hitaande 2010, fuɗɗorinoonde e leydi «Tuunus» e nder wuro wiyeteengo Siidi Busiid, ñalnde 17 deesamburu 2010. Ko ɗum geɗal gaadooraangal, so ƴeewaama, sabu ko suka joofnuɗo jaŋde mum e duɗe jaaɓi haaɗtirde TINIS, ina roŋki dañde golle, kono, sabu yiɗde haɓaade baasal e wuurnude ɓesngu mum, waɗi ko taabal ina yeeya heen legimaaji e ɓesnooje; 

Anndanoo e ɓuraa, ko ɓuraa yooɗde, walla waawde (huunde), kono ɓuraa soofde ! Ɗum kay wonaa huunde woowaande. Kono, ko ɗum dey woni ko Simmbaabuwenaaɓe mbaɗata hitaande kala, e lewru ut, caggal nde kawgelaaji njuɓɓinaa e nder leydi hee, ngam toɗɗaade ɓurɓe bonde ŋari. Ko ɗiin kawgelaaji jeeyngal waɗetee, kaalis kadi renndinee. Ɗum toɗɗii kadi ko worɓe, kono, ko ɓuri heewde e ñaawooɓe ɓee, ko rewɓe. 

So wuro woodi e Muritani, ngo yimɓe fof kawri yahrii caggal, ko Kayhayɗi. Ƴeewaa tan, wuro ɓurngo mawnude to worgo leydi ndii, « wonnoongo kapitaal Fuuta, kapitaal ndema Muritani hannde » (Teen Yuusuf Gey) ina jogii daartol mawngol e kattanɗe keewɗe. Ko e maggo ekkol idii sompeede e Muritani e hitaande 1898, ekkol kebluɗo jagge garwaniije leydi ndii, kam e njuɓɓudi tafiindi