Pulaar.org – Ebola | Sikkanoo ko Ebola maa waaw hanndeede e leyɗe ɗo fuɗɗitinoo feeñde ɗoo, hono Gine e Liberiyaa e Siyeraa Leyoon. Kono hannde ngu diwtii juuɗe, haa wulaango huuɓtodinii winndere ndee kala. Leyɗe keewɗe uddii keeri mum en. Ngu warii ko ɓuri 1 000 neɗɗo. En njaltiniino winndannde Doktoor Al Huseyni Sal, ɓurnoonde abbitaade e sifaade ñawu nguu.
Jooni ne, eɗen njaltina ɗoo winndannde Saada Alasan Ngayde, karallo cellal, ɓurnde abbitaade e nehdi renndo kaɓtordi Ebola …
Won ko yillii aduna oo e ɗee kitaale. Ko rafiiji bonɗi, boomooji, tawa ngalanaaka feere. Haa jooni, keewno-ɗen nande ɗi ko to leyɗeele goɗɗuɗe, ko wayi no Kongooji, maa Santarafrik. Ngol laawol eɗen mbaawi wiyde arii haa ɓadiima en no feewi, tawde na dawee joftee, walla hirndee waaloyee. Ko e nder leyɗeele biyeteeɗe Guine, Siyeraa Leyoon, Liberiyaa. Leyɗeele ɓadiiɗe men no feewi, tee hewɓe e ɗanniyankooɓe men ko toon ngoni na ngolloo. Goto e maɓɓe ina waawi ummaade toon, ara e men tawa tinaani tawo rafi oo, walla tina rafi oo doga sikka ɗum na daɗnda ɗum, ara booma wuro mum en fof.
Ndeen, rafi oo, waawaa wiyeede ko ɗoo o haaɗata o ruttoo, maa ko e ɗii nokkuuji tan o arata, maa ko e ɓee yimɓe tan o arata. Ko o rafi kuuɓtodinɗo leyɗeele aduna ɗee fof. Won e nokkuuji noon o ɓuri semmbolinde, ko toon hare ndee ɓuri tiisde, ko toon wasiyaaji kalateeɗi ɗii ɓuri tiiɗneede, ko toon kadi reentaare ɓuri waɗteede hakkille, hay so tawi reentaade ina fawii e mo woni kala.
Winndannde men ndeeɗoo ko ngam addude ballal men, ngam wallitde bandiraaɓe men heewɓe koɗɓe e ɗiin nokkuuji. Wasiyaaji ina ndokkee kono wonaa e ɗemngal maɓɓe. Mo Geno walli heen, waawi janngude winndannde ndee, na foti etaade walla banndiraaɓe mum e wasiyaaji, mbele Geno joom baawɗe ina daɗnda en enen fof.
- Rafi wiris Ebolaa
Wiris ganndiraaɗo Ebola oo yiytaa ko e hitaande 1976, saanga nde o boomi heewɓe e yimɓe e nokkuuji ɗiɗi e nder Afrik : nder leydi Sudaan, to nokku biyeteeɗo Nsara e to RDC (Repibilik Demokaratik mo Konngo) e nokku biyeteeɗo Yamburu, dow caaɗngol ine wiyee Ebolaa , ko ngool caaɗnngol wiris oo inniraa.
- Hol ko woni wiris Ebolaa ?
Wiris Ebolaa ko gooto e wirisaaji ɓurɗi tookeede e wirisaaji. O yilliima aduna oo laabi kewɗi. E heen laawol fof o boomii ko heewi. Omo feccee pecce joy (cinq espèces) :
– Ebolaa biyeteeɗo Bundibugyo (BDBV)
– Ebolaa biyeteeɗo Saïre (EBOV)
– Ebolaa wiris Restus (RESTV)
– Ebolaa biyeteeɗo Sudan (SUDV)
– Ebolaa mo ladde Taï (TAÏ FOREST TAPC)
- Hol no rafi Ebolaa sifortee ?
Ebola ko ñawu mbonngu, kewngu warde. Hiisaama, e temedere rafaaɓe fof, 90 maayii. Rafi oo heewi fuɗɗaade ko e guron tokoson, ngonkon ladde e pooɗe cukkuɗe taarii, nder Afrik hakkundeejo maa Afrik hirnaange. Ko kullon ladde ngaddata rafi oo e yimɓe. So neɗɗo heɓii raaɓa bandi mum. Kullel ladde ɓurngel tumeede e addude rafi oo, ko wilwilnde ; sabu bilwile ne ngonda e wiris tawa alaa ko bonnanta ɗum en. Kala dafaaɗo ina hatojini e ko yaawi e safaruuji kiisɗi, caɗtuɗi. Rafi oo alaa safaara, alaa pinngu mbawngu ñawndude ɗum.
- Maale paawngal wiris Ebolaa
Rafi Ebola heɓintoo neɗɗo ko hakkunde balɗe ɗiɗɗi (2) haa balɗe 21, caggal nde o jotondiri e wirus Ebola. Ɗeen balɗe fof ko o daaɓoowo, haa o sella ko o daaɓoowo banndiiko en.
Maale rafi Ebola na keewi ete potaani kiisgol. Heewi fuɗɗoraade kopawngal peral, gondungal e ngaameela mawka, e ɓalndu muusooru e goddol muusowol.
Reedu muusooru nduu, joom mum yiɗaa ñaamde, tawa a ndu doga no feewi, tee jaañte ɗee na ngonda e ƴiiƴam. Ɗuum, ina wondi e tuure hiisnde, tawa sahaa ne wonda e ƴiiƴam.
- Ɓalndu surta puƴe kewɗe ƴiiƴam (pétéchies).
E oon saanga so analisuuji mbaɗaama, ina heewi seedtinde wonde heeñere ndee ko ñawnde, ɓooƴe ɗee ko ñawɗe, e so ƴewaama to bannge ƴiiƴam too, ma yiye ustagol celule (cellules) biyeteeɗi lokosit (leucocytes, ko fannu e biige daneeje), ko ɗiin ngoni ballooji neɗɗo haɓtaade kala mboros naatɗo e nder ɓalndu mum. Ɗuum ina wondi kadi e ustagol celule biyeteeɗe palaket (plaquettes, ko biige boɗeeje) ko ɗeen ngoni kaɗooje ƴiiƴam ɓulde boowal ɗaɗi ɗii, sibu ɗe cukkat kala ɗo ɓulata.
Rafi Ebola na ñemtina rafiiji goɗɗi ɗi njiidaa e mum. Yeru, paawle ndunngu (paludisme woni jontinooje), maa paawle dabbunde (maɓɓo ‘grippe’).
Kono so analiisuuji mbaɗaama ko yaawi, maa ko woni heen fof annde, gila woɗɗoyaani.
- Hol no neɗɗo heɓɓirta Ebola ?
Teskaama wonde wiris Ebola fuɗɗotoo ko e nokkuuji ɗo bilwile keewi wonde. Teskaama kadi bilwile keewɗe ne mofta wiris Ebola tawa ala fof ko bonnanta ɗum en. Bilwile, keewi ñaamde ko ɓiɗɓe leɗɗe, kono ina keewi siiɓaade ƴiiƴam kulle ladde, walla kulle wuro, ko wayi no : baaɗi deemooɗi, kañaaji, ndinkaaji, lelli ekn. So ɗeen kulle ŋataama, ƴetta rafi oo.
Yimɓe ɗiin nokkuuji ko e raddo ɓuri wuurde. Tee ina ñaama ko jiibi. Ɓe mbara kulle tawa ɗe cellaani, ɓe njuɗa tewbuuli ɗii, walla ɓe ndefa ɗi tawa ndefu nguu na manki, ɓe ñaama ; nii woni ɓe ƴetti rafi oo. Moni e maɓɓe fof raaɓa bandum. Ko ɗum waɗi ene yiyee galle fof mumtoo, walla e wuro, famɗa ko daɗi heen.
- Hol no rafi Ebolaa reentortee ?
En mbiyii e ngarndiindi wonde safaara ebola yiytaaka tawo, tee alanaaka feso.
Witirineer en (toppitiiɓe cellal jawdi ndariindi e kullon ladde), na poti wasiyaade yimɓe ko fayti e laaɓal e cellal jawɗeele nehaaɗe e tewbuuli ñamateeɗi ɗii.
Kala jawdi ndi sellaani, yo annde ko wondi. So tawii ko rafi oo wondi, ndi foti ko wareede, asanee ngaska luggiɗka, ubbee, walla duppee. Fotaani hirseede alaa ko haali tewu mum ñaameede. Yo a taw teewu ñameteengu fof ummii ko ɗo selli, yimɓe mbaasa tawde kulon ladde maaykon e nder ladde tan, ngartira e wuro, ñaama.
Witirineer en ina potti daranaade kala ɗo teewu yeeyetee walla ɗo ñaametee, yo a taw ko tewu cellungu, ummii ko e dammuhol walla e kullel ladde cellungel.
Yimɓe ɓee ine poti reentaade e soodde tewbuuli ɗi witirineer yamiraani, hay so tawii ina selli.
So rafi oo arii e nokku, laamu ina foti tintineede ko yaawi mbele ina adda ballal mum, sabu yimɓe ɓee tan mbaawaa daranaade koye mum en e oon saanga. Nokku oo wonata ko e njiimaandi laamu, o hanndee. Fotaani yettaade hoɗɓe e nokku oo so wonaa doktoreeɓe annduɓe rafi oo e annduɓe no o reentortee. Ko kamɓe mbaɗata enketuuji maɓɓe ngam yiytude no rafi oo ardi haa yettii ɗoon.
Kala dental na foti haɗeede e oon saanga, sabu ko ɗum waɗata rafi oo yaawde reɓde haa ɓurta juuɗe. Wuro ngoo taƴondirte e gure goɗɗe, ɗe rafi oo suwaa yetaade ɗee, waɗee ko tubakooɓe mbiyata « cordon sanitaire », tawa hay gooto yaltataa, hay gooto naatataa nokku cenaaɗo oo. Ko yimɓe hoɗɓe heen ɓee poti dañde haaju fof ngaddanee. Ko laamu tan waawi defaade ɗuum. Ko polis maa sanndarmori en mbaawi daranaade ɗuum.
Ko ɗum huunde mawnde, maa daranee karhan nde waawa fooleede. Ko huunde nde waawaa wiyeede yo doktoreeɓe tan toppito. Ko ɗum wulaanngo jamma.
Rafaaɓe ɓee mballee e safaara. Safaara oo ko safaara maale rafi (traitement symptomatique), sibu safaara rafi oo suwaa yaltude, kono ne ɗaminaa e ko neeɓaani.
So tawii won paatiiɗo, aadaaji baɗetenooɗi fof kaɗete ngam haɗde rafi oo raaɓde arnooɓe janaysa ɓee. Ko doktoreeɓe poti waɗde ko foti waɗeede fof, gila e lootgol haa e ubbugol. Aɓe ngnandi ko ɓe mbaɗata, e no ɓe mbaɗirta tawa lorlaani ɓe.
Rafi Ebola ko rafi bonɗo mo alanaaka safara haa jooni, mo alanaaka pesooɗe tawo. Ndeen ko neɗɗo tan waawi daranaade hoore mum. Ko maa o rewa e ko yamiraa o sela ko haɗaa. Ɗum noon fawii ko nehaade, e reenaade e waasde falkisaade ko annduɓe njamiri.
Saada Alasan Ngayde to Lyon, Farayse
