Kala ko woodi ma nattu haa heddoo joomiraaɗo. Ko woodi fof noon, ɓetirtee ko sahaa e njuuteeki mum. E ɗum waawi ɓetireede leƴƴanɗe, walla hojomaaji, waktuuji, nyalawmaaji, jonte, lebbi, kitaale e ko ɓuri ɗum.
Geɗe nannduɗe e koode, walla e naange, ene mbaawi wuurde (woodde) duuɓi miliyaaruuji.
Juutgol nguurndam neɗɗo, heewaani ɓurde 150 hitaande.
Kono paamen tawo hol ko woni hitaande. Hitaande e dow Leydi ndi nguurɗen e dow mum ndi ko balɗe 365 walla ena wona 366. Kono hitaande wonaa limde balɗe. Hitaande ko caggal nde tagofeere taarii naange haa arti ɗo wonnoo. Tagofeere men nde noon (Leydi) so taariima naange haa artii ɗo wonnoo, so balɗe ɗe limaama, wonata koko mbiyɗen ko (365 walla 366).
Kala ko woodi ma nattu haa heddoo joomiraaɗo. Ko woodi fof noon, ɓetirtee ko sahaa e njuuteeki mum. E ɗum waawi ɓetireede leƴƴanɗe, walla hojomaaji, waktuuji, nyalawmaaji, jonte, lebbi, kitaale e ko ɓuri ɗum.
Geɗe nannduɗe e koode, walla e naange, ene mbaawi wuurde (woodde) duuɓi miliyaaruuji.
Juutgol nguurndam neɗɗo, heewaani ɓurde 150 hitaande.
Kono paamen tawo hol ko woni hitaande. Hitaande e dow Leydi ndi nguurɗen e dow mum ndi ko balɗe 365 walla ena wona 366. Kono hitaande wonaa limde balɗe. Hitaande ko caggal nde tagofeere taarii naange haa arti ɗo wonnoo. Tagofeere men nde noon (Leydi) so taariima naange haa artii ɗo wonnoo, so balɗe ɗe limaama, wonata koko mbiyɗen ko (365 walla 366).
Mi hokku tan yeru mbele eɗen ceernda limgol nyalawmaji e jotondirde ɗum e hitaande.
Ko ɓuri heewde e men ena nganndi hoodere jaayre (ene wiyee kadi Wenus). Hoodere jaayre yiyetee ko hirnaange, hedde futuro, walla hedde weendeego. Mawɓe men ko heen keewi tuuŋnaade ngam hiisaade mande lewru foti daraade. Hoodere jaayre noon, jalbat tan kono wonaa hoodere, tagiraa kono leydi ni (hoodere noon, ko tagoore mawnde werlatoonde caafe gulɗe no naange men nge nih).
Hoodere jaayre jooni, nyalawma mum gooto ma won nyalawmaaji men 243; (hedde lebbi men tati). Waɗi noon ko Leydi ɓuri yaawde yiloo banngo e hoodere jaayre, sabu e nyalawma gooto (24 waktu) tawat Leydi waɗii yiiloo banngoo haa artii ɗo wonno; hoodere jaayre noon nde hade mayre artude ɗo nde wonnoo, alla e mayre leede yiiloo banngo, ma wonan en hede lebbi 3. Hedde lebbi men tati naange fuɗa toon tawa mutaani. Woto njejjiten, nyalawma kuurɗo e dow tagofeere, ko ma tagofeere nde yirloo e dow hoyre mum, waɗa yiloo banngo haa arta ɗo wonno. Hitaande noon, ko ma tagofeere nde taaroo naange haa arta ɗo wonnoo. Woto njejjiten, yirlaade e hoore mum (waɗde yiiloo-banngoo) e taaraade huunde ko geɗe ɗiɗe ceertuɗe
Kono Ƴeewen hitaande e dow tagofeere hoodere jaayre: hitaande toon ko balɗe men 224! Sabu so nde arii e taaraade naange, tawde laawol ngol nde rewata ngol ɓuri raɓɓiɗde e laawol ngol Leydi rewata ngol, ko kayre adotoo artude ɗo nde wonnoo.
Kono so en ƴeewii, njuuteeki nyalwma to hoodere jaayre mbiyɗen ko balɗe men 243. (E nde leeli yiloo banngoo).
Njuteeki hitaande to hoodere jaayre ko balɗe men 224. Ɗum firti ko nyalawma e dow hoodere jaayre ɓuri juutde e hitaande e dow mum. Sabu 243 ɓuri mawnude e 224. Ndeke so hitaande ena hisee, wona renndin’de nyalawmaaji. To hoodere jaayre, ma hitaande darto mo wuuri tawa naange fuɗnge toon nge mutaani tawo! (Miijoɗee!!!!). Toon nyalawa ɓuri juutde e hitaande.
Tawde ngonɗen ko taƴre juutde balɗe alaa e sago nduttoɗen kadi e faamnude ko woni hitaande (en paamniino, kono njɗɗen ko hokkude yeru sabu yeru ena walla no feewi).
Sinno jooni suudu ko naange, so neɗɗo ummiima e damal suuu, takkiima e lemlemol suudu ngol, ena taaroo suudu ndu haa artii e damal ngal, ko nde yolnde woni hitaande (ummaade e damal haa ngartaa e damal e taaragol ma suudundu).
Eɗen nganndi mbeɗu walla nyorgo, eɗen keewi hippirde ɗum kore men (walla tummbuɗe men) kosam, ngam haɗde buubi njuuraade heen. No mbeɗu ngu sanyiraa nih, gorol fof ena taaroo hakkunde mbeɗu ngu (ena taaroo wuddu mbeɗu ngu), ko noon-ne tagopeeje ɗe taardortoo naange, tagofeere fof rewata ko e laawol mum. Heen ena takkii e naange ko nanndi e tagofeere Meerkiir, ko naandi e tagofeere hoodere jaayre (wenus), heen ena ngoɗɗi naange ko nanndi e tagofeere Pulutoon).
Njuuteeki hitaande e dow tagofeere fawii ko e ngoɗɗeeki hakkunde tagofeere nde e naange.
Yeru:
Njaggen e koye men suudu ena woni hakkunde wuro ter
Jaalal suudu ena feŋaa hakkunde suudu ndu ter
Jooni noon ƴeften yimɓe tato :
Dikko ena takkii e jaalal suudu ngal
Sammba ena damal suudu ene sawndindiri e Dikko
Demmba ena caggal wuro (saare) ene sawndindiri e maɓɓe.
Jooni noon, Paate wiyaɓe gooto fof yo taaro nokku ɗo woni ɗo: Dikko taaroo jaalal suudu, Sammba taaroo suudu ndu, Demmba taaroo wuro ngo.
Oɗon nganndi ɗo, ma Dikko taaro jaalal mum laabi keewɗi, tawa Sammba gaynaani taaraade suudu ndu. Sammba-ne ma taaro suudu ndu laabi kewɗi tawa Demmba gaynaani taaraade wuro ngo.
Jooni noon, caggal nde paamɗen yeru Dikko Sammba e Demmba, jerondiren jooni hitaande e dow tagofeere men Leydi nde, e hitaande e dow tagofeere ɓurnde woɗɗude naange wiyeteenge Pulutoon.
Hakkunde Leydi e Naange ko hedde 150 milioŋ kilomeeteer; hakkunde Pulutoon e Naange ma abbo miiyaruuji 5 haa e 6 (Kiliomeeteruuji). Ndeke Leydi ɓuri ɓattaade nannge e Pulutoon (No Dikko ɓurdi Demmba ɓattaade jaalal ni).
Ko ɗum waɗi, e nder hiisa, so fof ɓetiraama kitaale men ɗe, hade Pulutoon taaraade naange laawol gootol haa arta ɗo wonnoo (alla e mayre woɗɗude naange), tawat Leydi men ndi tariima naange laabi 248; Ɗum firti ko hitaande wootere to tagofeere Pulutoon, ko duuɓi men 248.
Sinno jooni yimɓe ena ngonnoo to Pulutoon, so cukalel jibinanooma toon, jibdinaama e cukalel goɗngel gah e leydi, so cukalel Pulutoon danyoyii toon lebbi 6, tawat funeere maggel danyii gah e Leydi duuɓi 124. Sagata mo duuɓi 62 to Jowol, giƴum ko cukalel ngel leɓɓi 3 toon to Pulutoon. (Kono yimɓe njiyaaka to tagofeere Pulutoon, ko yeru tan. Ko ɗum waɗɗi mbiyɗen “sinno”).
Ɗo noon ma paamen kadi, huunde fof ko e yowitaare. E nder hakkillaji men neɗɗo mo lebbi 3, e dow leydi ndi nguurɗen ndi, mbiyaten ɗum ko cukalel (ko tiggu). Kono ena waawi tawde gon’ɗe ngonaa gootum (nokkuuji ɗi ngonaa gootum), lebbi 3 to Pulutoon tawat jibinaaɗo toon o wonii sagata, kono sagata mo leɓɓi tati. O yeru, ko anndin’de tan, e nder aduna he, huunde fof fawii ko e yowitaare, fawii e ko hol no yiyraa e nokkuuji ceertuɗi.
So en njerondiri nguurndam Aadee e nguurndam hoodere, nguurndam neɗɗo wayata raɓɓiɗde kono majaango yitere nih.
Hay so neɗɗo waawiino wuurde duuɓi 200, so ɗum ƴeewndaama e goodgol walla e nguurndam hoodere ɓetirteeɗam teemedde e teemedde miliyaruuji duuɓi, nguurndam neɗɗo ɗam wayata raɓɓiɗde kono majaango yitere nih. Wayata raɓɓiɗde kono peetel jeyngol nih e yaawde nyifde. No peetel nyifirta tawa lewlewndu ena heddii nih, nguurndam men ɓuri ɗoon raɓɓiɗde so ɗum ƴeewndaama e taggoore waynde no hoodere. Eɗen mbaawi ni waasde yahde to koode: jerondiren nguurdam men e nguurndam Leydi. Ko heewi e ɓurɓe naywude e men ko ɗo ngoppi leydi ena yaha haaju mum.
Ɗum haɗaani eɗen ɗo, peetel nguurndam ɗam Geno hokki en ɗam, eɗen ndaɓɓiɗina ɗum kadi e nder kareeli men, eɗen mbarondira. Eɗen tafa konuuji ngabbon ceene ngam raɓɓiɗinde peeton nguurndam kon Geno yeɗi en kon!
Kono ƴeewen noon, so mbuubu sooyniima cukalel ngel duuɓi 2, wiyata “kooni ko o neɗɗo juuti balɗe! Duuɓi ɗiɗ no woorunoo! Miin ko mi mbuubu nayeewu, ɓiɓɓe am ena taaroo mi ena naamndoo mi, hol no mbaɗmi haa njuutmi balɗe! Hol peeje kuutoriimi haa mbaawmi wappaade kelle e paɗe yimɓe, haa naywumi, keɓmi lebbi tati”!
(lebbi e ɓetgol yimɓe, tawa noon wonaa lebbi e ɓetgol buubi).
So ɓooyii, mbuubu ngu miijto, yuurnitoo, wiya “iinh! hay miin potmi ko yettude Geno, sabu ko kokkaami ko, ɓuri juutde e ngeɗon tokoson nguurowon balɗe tati tawa naywii maayii”.
Umar Abdalla Wele
