Diine : hajjoore

Hijjoore hono no Alla wiyiri : “galle mo yimɓe ngadii waɗaneede e Makka barkinorɗo ngam deeƴre wonan de winndere (96) e nder kaawisaaji peeñninaaɗi e nokku Ibraahiim, oon mo naati heen ina hoolii, ina woodani yimɓe hijjoore to suudu too, oon mo hattani laawol feewde e mum (97), oon mo yeddi ɗum Alla kañum ko galo wonande winndere (97); wiy, eehey mon joom defte en, kaawisaaji Alla ɗi njeddaton ɗii, Alla ina seedii ko golloto-ɗon koo.” Simoore Aali Imraan: kaawise (96_98)

Anndude hijjoore : faandaare Makka ko lelnude dewe Alla ngam ɗuufnaade e yahde daroyoo Arafaat e denndaangal nokkuuji goɗɗi ngam nootitaade yamiroore Alla e ngam ɗaɓɓude mbelemma mum. Ko ɗum jookdu joyaɓuru e nder Lislaam ndu Alla farlini ɗum e dow yimɓe alaa e sago. So won caliiɗo ɗum, kañum ne ko keefeero jartodinɗo wonande Lislaam. Hono ko anndube ɓee cuɓii ko ngam nootoyaade ɗum ko e hitaande jeegoɓiire caggal fergo e dow ɗuum joomiraaɗo wiyi: “tiimminee hijjoore e Umra ngam Alla.”

Bure mum : hono saariyu reerɗiri e waɗde hajjoore nii, ma en paam ɗum e ko arata ɗoo koo : e ko arani en, ko ɗum golle moƴƴe: hono Abii Hurayrata (MAWM) wiyi: “nelaaɗo Alla mo jam e kisal ngoni e mum o (MJKM) naamndaama hol golle ɓurɗe moƴƴude? O wiyi: iimanaagal to bannge Alla e nelaaɗo mum, o wiyaa kadi, hol goɗɗum? O wiyi: refti heen ko jihadi ngam laawol Alla. O wiyaa kadi, ko rewi heen? o wiyi: hajju jaɓaaɗo.” hajju jaɓaaɗo noon, ko hajju mo jillondiraani e mum bakkatuuji. Hono El Hasan wiyi : ɗumɗoon ko neɗɗo famɗinat ndeereeru mum e geɗe aduna, o waɗta hakkille mum e wattannde (laakara) e ko ari ko ɗum jihaadi.

Hono El Hasan ɓiy Aliw yo mbelemma Alla won e maɓɓe (MAWM) : “hono gorko gooto ariino e nelaaɗo (MJKM) wiyi : miin dey ko mi kulɗo reedu, kadi mbiɗo lohi. Nelaaɗo wiyi mo : ar e nder jihaadi mo alaa giye nani, ɗum ko hijjoore.” Naniraa dum ko Abdu rasaaq e Tabaraaniyya.

Hono Aysata (MAWM) o wiyi : “eehey ma nelaaɗo Alla mbiy-ɗaa waɗde jihaadi ko e goolle moƴƴe jeya, mbele minen min mbaawaa waɗde jihaadi? Nelaaɗo wiyi mo: jihadi ɓurɗo moƴƴude oo ko hajju jaɓaaɗo.” Naniraa ɗum ko Bukariyyu e Muslim. Hono Abuu Hurayrata (MAWM) wiyi, hono “nelaaɗo Alla (MJKM)wiyi: jihadi nayeejo e debbo ko hajju.” Naniraa ma Aysata kadi o wiyi: “aan nelaaɗo mbele min mbaawaa yahdude e mon hare ngam waɗde jihadi ? O wiyi: alaa. Kono jihadi ɓurɗo moƴƴude oo ko hajjude, tawa ko hajju jaɓaaɗo.”

Ko arani en, hono hajjoyooɓe ɓee ko ɓe yonaaɓe Alla : fawaade e Abuu Hurayrata : nelaaɗo mo jam e kisal ngoni o wiyi : “ko fayti e hajjooɓe e waɗoobe Umra fof ko yonaaɓe Alla. So ɓe noddii Alla tan, Alla jaaboto ɓe, e so ɓe njaafnii maa mo kadi, ɓe njaafee.” Naniraa ɗum ko Nisaa-iyyu.

Ko arani en ko feewti e hijjoore! njoɓdi mum ko aljanna tan. Ngam naniraa ma Bukhariyyu e Muslim, hono Abii Hurayrata wiyi: “hono nelaaɗo Alla wiyi: umra fayde umra ina momtee bakkatuuji gonnooɗi hakkunde majji, hajju jaɓaaɗo noon njoɓdi mum alaa so wonaa Aljanna.” Hono Ibnu Jowayjiru e tuugnorde sellunde, fawaade e Jaabira (MAWM) : hono nelaaɗo Alla wiyi : “nduuɗoo suudu Alla ko kayru woni ɓaarordu Lislaam oon mo yalti galle mum yehi toon hijjoore walla Umra caggal ɗuum Alla heɓtii ɗum toon, oon ko naatoowo Aljanna. So Alla artiri joom mum kadi alɗii”.

Nafoore ko firlitaa ngam yahde hajju : hono Bariidatawiyi: “nelaaɗo Alla wiyi: ko firlittee ngam yahde hajju e laawol sabu Alla : mbuuɗu ngootu Dirham ko ko sowtatee to bannge baraaji ngam dirham gooto waɗtatee ko teemedde jeeɗiɗi dirham.” Naniraa dum ko Ibnu Abii saybata.

Hijjoore ko laawol gootol e nder nguurndam : denndaangal annduɓe, ina kawri hijjoore ko laawol gootol e nder nguurndam so wonaa tawa omo takkunoo, ɗuum noon alaa e sago o yoɓa takkere ndee, o takkani Alla ndee. Kala ko neddo fawti heen, ɗum wontii yarlitaare. Hono Abii Hurayrata wiyi: “meedii nelaaɗo Alla (MJKM) ina yeewta, o wiyi: eehey mon yimɓe ! Alla fawii e dow mon hijjoore ! kajjoyee. Gorko gooto wiyi: mbele ko hitaande fof ? O deƴƴi haa oon wiyi noon ko ina wona laabi tati. Caggal ɗuum o wiyi: so mi wiyi eey tan ɗum waɗɗoto e mon, kono on mbaawaa. Refti heen o wiyi: mbaɗee ko ɗaldan mi on, ngam halkunoo adinooɓe on ɓee, ko heewde mum en naamnde e luurondirgol Annabaaɓe mum en. So mi yamirii on huunde ngaree heen, so mi haɗii on huunde kadi ngoppee.” Naniraa dum ko Bukhariyyu.

Kanko nelaaɗo kadi o waɗtii yeewtere woɗnde o wiyi: “eehey mon yimɓe waɗɗinaama e dow mon hijjoore.” Biyeteeɗo Aqraa-iyyu wiyi: “mbele ko hitaande fof? O wiyi: son mi wiyii eey ma ɗum waɗɗo e dow mon, etee so waɗɗii ma kadi on mbaɗat, kono on kattanaani, hijjoore ko laawol gootol tan.”

Hijjore ina waɗee e kala dumunna : hijjore ko nde neɗɗo heɓi kattan de tan hijjoyta, so neɗɗo heɓii duuɓi noogaas tan, so o heɓii kattanɗe omo waawi hijjoyde. Alaa ko ndee foti yeheede, walla ko ndee. Ngam hijjoore faawaa e dow juulɓe ko e hitaande jeegoɓiire caggal fergo nelaaɗo Alla (MJKM) kono o hijjoyi ko hitaande sappo e jeegoɓiire kanko e rewɓe makko, e heewɓe e sehilaaɓe makko. Firti ko ɗum heñantaake, ko nde heɓaa kattanɗe tan yahatee.

Sarɗiyeeji baɗɗiiɗi e hijjoore : jom fiqhu en nanondiri wonde e ɗum waɗi sardiyeeji e jahgol hijjoore, ɗuum noon laaɓtata ko e geɗe garooje ɗooɗee: 1. Islamaagal ; 2. yontude ; 3. wellitaare ; 4. hakkille ; 5. katanɗe.

Kala mo huuraani ɗiiɗoo sarɗiyeeji joy, waɗɗaaki e mum hijjoore. Waɗi noon ko Islamaagal, yontude, haqqille ko e sarɗiyeeji kellifuya dewe Alla ko ɗe mbaawi wonde fof, jeyaa e nder hadiis gooto, hono Annabi mo jam e kisal ngoni o wiyi : “yowanaaɓe kuɗdi ko tato : ɗaaniiɗo haa fina, cukalel haa hellifee, kaangaaɗo haa sella. Caggal ɗuum, wellitaare ko e geɗe sarɗiyeeji hijjoore jeyaa. Waɗi noon ko dewe naamndii ko mudda, e nder mudda oo noon, kalfaaɗo waawaa wiyde ina hijja heen, toppitoo geɗe kalifa mum heen. Ngam hay sinno o hijjii ne, o hijjidtaa e hakkille ko ɗum tagi, wiyaa maccuɗo so hijjoyii artii, o rimɗinaama, alaa e sago o ruttoo laawol goɗngol, ko ndeen o waawata waɗde hijjoore Lislaam. Ngam Alla toowɗo oo wiyi : “e sabu Alla ina woodani yimɓe hijjoore e oon kattanɗo laawol feewde e mum”. Cukalel kañum ne so hijjoyii yontaani, so yehii haa o yontoyii, so mo jogii kattanɗe, o mo foti ruttaade laawol goɗngol. Ko ndeen wonanta mo hijjoore Lislaam.

Hol ko jojji e kattanɗe : ina jojji e kattande e geɗe garooje ɗoo ɗee : 1. joomum wona kellifaaɗo jom cellal ɓalndu, so o ronŋkii ngam nayewu walla jooɗtaade e doole makko, walla ko ñawu, ngu joortaaka cellugol mum. Hankadi waɗɗii e goɗɗo hijjonoyde mo so tawii omo jogii kaalis, walla jawdi ko ina nawa neɗɗo hijjoore. 2. tawa omo hoolii laawol ngol o dañataa heen caɗeele ko ina wawi bonnude hijjoore makko, ko wayi no taƴooɓe e saaysayeeɓe e warooɓe yimɓe. Hono Imaam saafii en mbiyii : “ɗeen ɗoon geɗe jangtaaɗe, ina mbonna hijjoore juulɗo”. Maalik noon wiyi : “ɗum fotaani juulɗo hijjoyde so wonaa tawa El haaji oo meeɗiino dañde heen caɗeele hay sinno ko laawol gootol. Kono so odañaani heen caɗeele, o miiji tan ina waɗi caɗeele, ɗum fotaani haɗde mo hijjoyde.” 3. yo a taw hijjiyanke oo ina jogii njooɓaari timmundi ko ina yona mo jahol e gartol, e geɗe ɗe o soodi comci kijjirɗi, yo a taw kadi o mo jogii jippunde tawa wonaa wiyde ina fawtoo e dow nguura neɗɗo goɗɗo.

Omo waawi noon rewrude e laabi garooji ɗoo ɗii : laawol ndiwoowa, walla ko taamaaki, walla ko laana ndiyam, ɗiiɗoo laabi fof ina ndaganii kijjoyoowo so tawi ina waɗi hoolaare.

Hijjoore debbo : dewbo ina foti yahde hijjore no gorko nii. To ngal ɗoon geɗal ko kamɓe poti heen, haadi kay, kanko debbo oo, omo huuri sarɗiyeeji ɗii kala. Hono Ibnu Abbaas (MAWM) o wiyi : “o nanii nelaaɗo Alla mo jam e kisal ngoni e mum ina wiya : debbo fotaani welliteede so wonaa tawa ina wonndi e mum jom hurum makko, o fotaani ɗannaade so wonaa omo wondi e reenooɓe hurum makko.” Gorko gooto ummii darii wiyi : “eehey ma nelaaɗo miin mi waɗdaama e yimɓe yahooɓe wolde nanngam e nanngam etee jom suudu am ko kijjoyoowo !” Nelaaɗo Alla wiyi : “ummo hijjidoy e jom suudu maa”. Naniraa dum ko Bukhariyyu e Muslim.

Hono Imaam Saafi wiyi : “sarɗiyeeji biyaaɗi ko ma neɗɗo yahda e gooto e reenooɓe hurum debbo ɗii, ɗum alaa ɗo fawii, ngam Alla kam faltaaki hakkunde debbo e gorko to bannge jahgol hijjoore.” Ko ɗum tagi o wiyi : “so tawii debbo oo ko kellifaaɗo , laawol ina udditanii mo, no o yiɗiri fof omo waawi yahrude noon. Hono dental annduɓe diina mbiyi “debbo ina waawi yahde hijjoore tawa yahdaani e reenooɓe hurum makko. Naniraama Bukhariyyu e adiyya

Bun haatim wiyi : “mbiɗo wonndu noo e nelaaɗo mo jam e kisal ngoni e mum oo, haa gorko gooto ari ina wullitoo bone taƴooɓe laabi, nelaaɗo Alla wiyi : eehey ma haatim ! mbiy-mi, naam ! O wiyi : aɗa anndi nokku ina wiyee hiira ? mbiy mi : alaa. O wiyi : ma dumunna aroy, maa rewɓe ummo Hiira haa njettoo Kaaba kijja, tawa kulaani.” (Hiira ko innde wuro woni ko sara kuufa e nder leydi Iraak) Ina wayi no oon sahaa mo nelaaɗo sifinoo o yontii jooni, ngam hannde debbo ina waawi yahde kala ɗo welaa tawa yahdaani e hay gooto. Waɗi noon ko jooni ɓuri waɗde ndeenka. Hannde e sahaa mo ngon- ɗen oo, kala ko debbo waɗi e bonannde e moƴƴere ko kañum welaa. Won tinndinoore woɗnde woodi ngam suddiiɓe nelaaɗo Alla (MJKM) kijjoyii caggal nde ɓe cakkitinii Umar Bun khaddaabi, o waɗdi ɓe e Usmaan Bun Afaan e Abdarahmaan Bun Awfa, Usmaan ina wiyaɗtnoo hijjiyankooɓe worɓe ɓee, hay gooto hoto ɓado ɓe. Walla ndaarde ɓe, won kiin ndaarki. Eɓe ngoni e nder iilille maɓɓe e dow gelooɗi.

Hono Ibnu teyyum wiyi: “so laawol kisngol ina woodi debbo ina waawi ɗannaade tawa wonndaani e hay gooto.”

Sakkitinaade debbo jom galle mum : ina yiɗaa e debbo so ina hijjoya, o sakkitinoo joom galle makko, haadi so o sakkitinii ma mo, ko o kijjoyoowo, so o sakkitinaaki mo, ko o kijjoyoowo. Kono no wayi waade fof, yo o sakkitino, ko ɗum ɓuri moƴƴude. Waɗi noon ko woodanaani gorko haɗde debbo mum yahde hijjoore Lislaam, ngam ko kamɓe poti heen. Kono tan yamiraa ko yo o wayno gorko makko, ngam woɗditaade feloore gorko makko e hoɗdiiɓe juulɓe. Kono so tawii ko hijjore yarlitaare, gorko makko ina waawi haɗde mo hijjoyde. Naniraa ma Daar qudni, fawaade e Umar (yo mbelemma Alla won e maɓɓe), hono nelaaɗo Alla mo jam e kisal ngoni e mum oo, naamndaama mbele debbo so ina jogii kaalis hay huunde alaa ko heddanii ɗum, ina waawi hijjoyde tawa waynaaki jom galle mum? nelaaɗo wiyi: “alaa, hoto o yah tawa o waynaaki jom galle makko.”

Jibriil Muusaa Joop