E sahaa hannde oo, yoga e pine kuutortoo ko lemlebbi biyeteeɗo limlebbi «Grégoire» oo, woni ko mbiyaten limlebbi tuubakooɓe koo. Juulɓe kadi ina njogii limlebbi mum en, mo kuutorto-ɗen enen fulɓe. Pine keewɗe ina njogii limlebbi mum en keeriiɗi, kono yoga heen nattii huutoreede. Hannde ɓuri waawde huutoreede e winndere ndee kala ko limlebbi « tuubakooɓe » oo. Limlebbi ɗii ɓuri heewde tuugaade ko e dille lewru walla naange, walla ɗiɗi ɗii kala. Ina woodi goɗɗi ɓurɗi jiiɓaade. Maa mbiyaa leyɗe winndere ndee kala kuutortoo ko limlebbi Grégoire oo wonande soklaaji ɗi ngonaa soklaaji diine.
Limlebbi « Grégoire » (limlebbi tuubakooɓe) oo tuugii ko e dille naange, mo juulɓe oo tuugii ko e dille lewru. Kono kañji ɗiɗi kala ɗi tuugii ko e yontere nde balɗe 7 e lebbi 12 e nder hitaande. Mo “tuubakooɓe” oo ƴetti fuɗde mum ko e yonta kerecee (jibineede annabi Iisaa), mo juulɓe oo ƴetti fuɗde mum ko e fergo nulaaɗo sallallaahu aleyhi wa sallam (JKM).
Ina gasa tawa fulɓe ina njoginoo limlebbi, kono enen kam e keɓaani anndude oon limlebbi. Eɗen nganndi tan, eɗen njoganinoo balɗe jeeɗiɗi yontere (woni biir) ɗee inɗe, ɗeen ngoni : hoore biir, dewo hoore biir, aaɓnde, moobaare, njaslaare, naasaande, mawnde. Kono hannde fulɓe ɓuri waawde huutoraade ko inɗe garduɗe e diine lislaam ɗee, hono, aset, alet, altine, talaata, alarba, alkmiisa, aljumaa. Wonande lebbi, kuutortono-ɗen ko lebbi lislaam ɗii hade kesamkesaagu naatde, inɗe ɗiin lebbi ngoni : haaraan, dewo haaraan, ekn…
Ko kesamkesaagu naati koo, yimɓe fof (walla kam jotondirɓe e nguun kesam-kesaagu ɓee) mbaɗti huutoraade limlebbi mo winndere ndee kala huutortoo oo, limlebbi « Grégoire » mo inɗe lebbi mum mbiyetee : saawiyee, feebariyee, marse, abriil, mee, suwee, sulyee, ut, settaambar, oktoobar, noowammbar, desammbar. Hay leyɗe aaraabeeɓe ko kañji kuutortoo so artii e haajuuji ɗi ngonaa haajuuji diine. Ɓe ndewata kadi ko e inɗe goowaaɗe ɗee. E kitaale jawtuɗe ɗeya, banndiraaɓe men wonnooɓe to Keer (laamorgo Misra) pentaniino ɗiiɗoo lebbi inɗe. Ɗeen inɗe ngoni : siilo, colte, mbooy, seeɗto, duujal, korse, morso, juko, silto, yarkomaa, jolal, bowte, kono ɗe kuutortee tan ko e diiwaan Fuuta Tooroo hee ; yanti heen, pulfule keddiiɗe ɗee keɓtinaani ɗe, sibu ɗe ndiiwtanooma e joɗnde MAPE (Gollordu gootinɗingol Manndeŋ-Fulfulde) jooɗinoonde e lewru suwee hitaande 1982 to Wagadugu.
Limlebbi diine oo (Hijriyya, woni fergo), fawii, no mbiyruno-ɗen, ko jiyle lewru, ɗum noon lewru ko balɗe 29 walla 30. Kañji ngoni ɗi mbiyaten lebbi ɓaleeɓe, hono : ‘Mouharram’ (haaraan), ‘Safar’ (dewo haaraan), Rabia al awal (mawluud), Rabia ath-thani (dewo mawluud), Joumada al oula, Joumada ath-thania, Rajab (mawnum yaawa), Chaabane (yaawa), Ramadan (koorka), Chawwal (humtoraandu), Dhou al qi`da (saftoraandu), Dhou al-hijja (taaske). Ko ɗi lebbi jirlotooɗi, yeru koorka ina waawi hawrude e dumunnaaji hitaande ɗii kala, hawra e ndunngu, hawra e ceeɗu, hawra e dabbunde … E ndii limlebbi, so hiisaama hakindo e nder duuɓi capanɗe tati deggondirɗe, hitaande wonata ko 354,36667 ñalawma. Ɗum noon hitaande kala, balɗe 10 walla 11 haa 12 ina ɓiloo hakkunde makko e limlebbi winndereejo oo, mo nganndu-ɗaa hitaande mum ko balɗe 365,2425 : ɗuum addani feebariyee maayirde balɗe 28 duuɓi tati deggondirɗi (kitaale 365 ñalawma), maayra 29 hitaande nayaɓere ndee (hitaande 366 ñalawma : ñalawma ɓeydiiɗo heen oo, ko nayaɓe 4 kitaale nay ɗe kiisanooka ɗee, ndenndinaa). Kitaale baɗɗe balɗe 366 ko kitaale « ɗe 4 feccata kono ɗe 100 feccataa » walla kitaale ɗe « 400 peccata ». Yeru : 2014 ko balɗe 365 (feebariyee maayrata ko 28) sibu « 4 feccataa 2014 », kono 2016 ko balɗe 366 (feebariyee maayrata ko 29) sibu « 4 ina fecca 2016 ».
To bannge ganndal siyaas, hitaande ko mudda Leydi men ndii taartotoo naange haa arta e tolno umminoo oo. Ɗuum woni ko wiyetee « hitaande ŋorol » (balɗe 365,2422) tee ina seɓondiri seeɗa e hitaande limlebbi iiseejo (balɗe 365,2425). Ɗe ɓurondiri ko 0,0003 ñalawma hitaande kala (woni ɓurondiral balɗe tati duuɓi 10 400 kala).
Bookara Aamadu Bah
