Nguɗu ko rafi bonɗo, baroowo ko yaawi, so haɓaaka law. Waɗi oo rafi wiyeede nguɗu, ko so o arii e neɗɗo, tergal o yani fof wayata ko no leggal guɗowal nii. Wonata tan ko reɓde, teewu ɓanndu ene ñaamtoo dartotaako haa bonna. Omo ara e rewɓe, omo ara e worɓe. So tawii ko gorko, rafi oo ene heɓa njogoram ɗam. Bonna toon ko heewi, haa jibina caɗeele ɗe hay gooto waawaa miillaade bonanndeeji mum. Ene e ko rafi oo waawi jibinande gorko, nattude ɗum nanngude taare. Rafi oo ene jooɗoo kadi e becce. Hay ñiire muusoore, so safraaka haa ɗakkudi ndii ñawii, ene waawi wontude nguɗu. Haawnaaki maa mi artoy heen so Alla haajii, e ballal annduɓe humpitiiɓe cellal, diisnondiraaɓe.
Kono tawde ngummi ɗen ko e lewru oktoobar, ngarten e ko oo rafi bonɗo waawi waɗde rewɓe. Nguɗu heewi ardude e debbo ko enɗi mum walla jibinirgol mum. O wuɗna ɗeen terɗe haa mbona. So tawii safraaka law, o saroo e ɓanndu nduu. Ɗum noon, heewi jibinde tan ko maayde. Sabu rafi mo sellataa kam, so wiyaama warii, jommbaani.
Holi ko addi ɗoo innde Lewru Oktoobar ? Ko lewru Oktobar annduɓe e pelle kirjinooje to bannge cellal cuɓii, ngam hirjinde heen ko tayti e no oo rafi bonɗo reentortee. Waɗi noon ko ene wiyee «reentaade ɓuri safraade». Ko lewru Oktoobar tan ɓe cuɓii ngam siftinde yejjitnooɓe e anndinde ɓe nganndaano holi oo rafi bonɗo leeɓtoowo. Kono kay, sikke alaa, kirjingol ko fayti e reentaade ko bonnata foti wonde ko ñalnde kala. Wonaa tan noon wiyee o ɓuri waawde tampinde ko rewɓe, worɓe kofa juuɗe mbiya ɗum toɗɗaaki ɗumen. Banndam en, woto njejjiten, «ko kamɓe ngoni yummiraaɓe, taaniraaɓe, wandiraaɓe rewɓe, suddiiɓe». ko kamɓe Murtuɗo Joob wiyatnoo e wootere e jime mum «ko ɓe feccere men, ɓe ngon ɗen feccere mumen….». Waɗde worɓe ɓee ene poti siftinde kala debbo mo ngondi, kirjina ɗum, coftina ɗum nde yahata ƴeewndoyaade cellal mum to Doktoreeɓe heeroriiɓe ganndal jibinirgol, kanum e ndeenka cellal terɗe debbo.
Waɗde ko renndo ngoo fof hirjintee, humpitee, anndinee no oo rafi bonɗo reentortee mbele maayɗeele ɗe o saabotoo ɗee ngasa, walla kam ngustoo e leydi hee, haa ko yalti leydi ndii. Nebbisoyaade ɓanndu mum sahaa e sahaa fof, ene addana neɗɗo anndude so won ko soomii e mum walla alaa. Enen noon, keew ɗen yahde to safrooɓe tan ko so tawii won ɗo muusata. Kono ngannden kadi, rafi nguɗu muusataa. Wayi tan ko no jaykal ñaande nii. Wonata ko e reɓde tawa hay mo heɓi oo tinaani, haa yettoo ɗo wiyatee «taƴii fiɓotaako». Yoo Alla daɗndu en heen. Ene moƴƴi noon, mi arta e ko Doktoreeɓe ɓee mbiyi no rafi oo reentortee. Ko adii fof, ko wuurde nguurnam ceniɗam, tawi ene heen :
•Waasde ñoofaade. Woni dillude e sahaa fof. Ene wona to bannge yahndaade, liggaade liggey darnde, yahde ene arta. Woni tan dillinde ɓanndu.
•Waasde simmaade, haa teeŋti e sigaret, walla nii woɗɗaade jaawinooɓe
•Hay cuuraay keewɗo, walla tan cuurki keewki ene jeyaa e ko saabotoo rafi oo. Waɗde reentaade ɗum ene waɗɗii e mo woni kala
•Joom ɓanndu ene jeyaa e ɓe rafi nguɗu ɓuri yaawrude. Waɗde, ene moƴƴi neɗɗo annda ko ñaamata e no ñaamirta woto ɓuttiɗde ;
•Duumaade e ñaamde tebbuuli, haa teeŋti e payɗi ene newnana rafi oo yettaade neɗɗo oo e tampinde ɗum.
•Debbo jahɗo haa natti jibinde ene foti reentaade no feewi ko haalaa ɗoo koo, sabu omo jeyaa e ɓe rafi oo heewi heɓtaade
•Debbo jogiiɗo tiggu mo entaaka, yoo heew ko muyniniri cukalel ngel enndu, sabu ɗuum ene sellina ngel kadi ene falanoo debbo oo rafi nguɗu. Haa teeŋti e so o timminanii tiggu oo lebbi 24 muynam ɗi annduɓe kaali ɗii (woni duuɓi ɗiɗi)
To bannge ñameele, ene ɓuri yiɗeede, ko wayi no liɗɗi, gertooɗe, lujumaaji, ɓiɓɓe leɗɗe, kosam, ndemanteeje men (no gaweeje men e sifaaji mumen fof, ñebbe, gerte) walla ko waɗirtee njarameeje koo (follere, ɓohe, kokko, ekn…)
Kala cukalel dewel jahrowel e duuɓe jeeynay fayi sappo e nay, ene waawi ñakkaade ko ene falanoo ɗum rafi nguɗu. Debbo mawɗo, caggal nde ella mum joofi, ene jojji daroo e yeeso daarorgal, ƴeewa so alaa e enɗi mum ɓurndu manude. O ƴeewa kadi so alaa heen enndu waɗndu ko wayata no saɗiwere nii walla hay so ko patel gootel. So tawii o teskiima ɗum, yo o yah, ko ɓuri yaawde, to ŋarwinoowo makko (ko mbiyaten yuman rewɓe, walla Saas faam, walla o yaha tan suudu safrirdu).
So ɗum ɓennii, e yeeso daarorgal hee haa jooni, yo o suut junngo ñaamo ngoo, o fawa e dow hoyre. O wona e memtoraade enndu makko ñaamru nduu junngo makko nano ngoo. Ɗum ko ngam ƴeewde so alaa ɗo herkeƴelde woni e nder enndu hee. So o haljitii, o suuta kadi junngo nano ngoo o fawa e dow hoyre, o memmboroo enndu nanuru nduu junngo makko ñaamo ngoo. Kala nde o teskii e ɓanndu makko ko o faamaani, ko ɓuri yaawde, yo o yah suudu safrirdu. Ɗee tinndinooje fof noon, ko mbele ciftoren «ko reentaade ɓuri safraade». Yoo Alla aynu reena
Malal Sammba Gise
