... Ko ɗuum nii addani en yiɗde jokkondirde e makko e innde Jaaynde Fooyre Ɓamtaare ngam waɗdude e makko yeewtere heeriinde. Nde o jaɓani en, yeewtere ndee waɗi ko e nder yeewtirdu galle Bah Bookar Sule e tawtoreede njaatigeeɓe men Aamadu Haaraan Bah lollirɗo Nebam-bonnaani follere e miñi mum ena wiyee Siree Haaraan Bah e musiɗɓe men Kaaliidu Buubu Manngaan gorko Ƴaga Awgaale e Muusaa Kalaamu Ñaŋ mo Mboolo Aali Siidi.
Nulaaɗo Fooyre Ɓamtaare : caggal calminaali e koofnaali Fedde Ɓamtaare Pulaar Muritani e jaaynde mum Fooyre Ɓamtaare e gardagol Bookar Aamadu Bah, holi aan e hol to njeye-ɗaa ?
Bummuy Demmba Lawo Njaay : Ko adii fof mi salmitiima on, mi yettii on kadi mi weltiima e jokkondiral ngal sabu njiy-mi heen ko teddungal mawngal. Ko wonaa ɗuum koo yo Geno nawru fedde mon ndee yeeso. Kala biyoowo mbiy-mi, nanoowo e jiɗɗo mbiy-mi ena kaani duwanaade fedde ndee sabu mayre wuurtinde leñol e haɗde cuɗaari maggol majjude. Hol ko woni kaan haala ? Njiɗ-mi wiyde ko kala daraniiɗo ɓamtude ɗemngal e ƴellitde pinal, oon daranii ko wuurnude leñol.
Ko wonaa ɗuum, so mi artii e naamndal maa ngal, mbiyetee-mi ko Demmba Lawo Njaay. Njeyaa-mi ko Hoore Foonde Cile Bummuy Njaay e nder diiwaan Boosoya bannge Senegaal. Ko ɗoon njibinaa mi e 1935. Baaba am wiyetee ko Alhajji Lawo Njaay. Neene am ena nootoroo e innde Hajjaa Mayram Njaay.
Nulaaɗo Fooyre Ɓamtaare (N.F.Ɓ): Bummuy oo ne ko woni ?
Bummuy Demmba Lawo Njaay (B.D.L.N.) : A addii haala mawka sabu ko daartol juutngol saɗne !
N.F.Ɓ : Emin njiɗnoo humpitaade heen ko heewi so ngantu ɗacciino kono hay so meeftannde emin njiɗi jubbaneede heen.
B.D.L.N : Bummuy ko gootol e leppi seɓɓe piileteeɗi e nder Fuuta Tooro. Piiletee ngol ko seɓɓe, njaayɓe lawakooɓe, asliyaŋkooɓe Hoore Foode. Kadi ko ɗoon tan ngol fiiletee, ngol alaa banngeeji goɗɗi. Asli maggol ummii ko Jolof. Ko baylagol « Buur Moy » wonti Bummuy. Moy ko innde wuro. Ngo woni ko e nder diiwaan Dooji Jolof. Ko toon taaniraaɓe amen, seɓɓe wuraŋkooɓe, pernoo ngam arde e nder reedu Fuuta Tooro. Ndeke konngol Buur Moy ngol fotata firtude ko laamɗo Moy. Tuggude e gadiiɗo fiileede haa cakkitiiɗo ko ɓe 41 bummuy. Hay so mi waawaa limtande ma kamɓe fof e deggondiral, mboɗo waawi wiyde ma kam adii fiileede ko biyeteeɗo Bummuy Mbeñu Njaay. Cakkitiiɗo fiileede walla mo lefol ngol woni e juuɗe mum hannde oo ko miin mo kaaldataa oo hono Bummuy Demmba Lawo Njaay, hannde hade janngo. Ndew-mi ko e Bummuy Sammba Kaar Njaay. Piilaa mi bummuy ko e hitaande 1981 caggal pooɗondiral. Haa jooni, ɗo njooɗi-ɗen ɗoo ngol woni ko e junngo am. Piilata Bummuy ko Bahbahɓe Hoore Foonde.
Bummuy piilaaɗo oo ne ena toɗɗoo jaagorɗe joy ngam gollodaade e mumen. Ɓeen ngoni : maysa, jagodin, laam-jaan, dokkaa e jaagaraf.
N.F.Ɓ : Maa shaa Allah, seydi Njaay, anndude hoore mum ena weli saɗne. Ko wonaa ɗum koo, mi nanii e nder haala maa mbiy-ɗaa taane-en seɓɓe wuraŋkooɓe pernoo ko Dooji Jolof, helmere wuraŋkooɓe ndee, hol ko muum-ɗaa ɗoon ?
B.D.L.N : Pecce seɓɓe mawɗe ko ɗiɗi : Seɓɓe wuraŋkooɓe e Seɓɓe koliyaaɓe
N.F.Ɓ : Hol ceerungal majje ?
B.D.L.N : Seɓɓe wuraŋkooɓe ko seɓɓe ɓe Koli Tengella tawnoo e nder reedu Fuuta saatu nde ari ndee. Seɓɓe koliyaaɓe ko seɓɓe ɓe Koli Tengella ardunoo e Fuuta ɓee heedde hitaande 1537.
N.F.Ɓ : So en ngartii e kewu nguu, hol ko addu maa e maggu e holno njiyru-ɗaa ngu ?
B.D.L.N : Addi mi e nootitaade e kewu nguu, ko adii fof, ko teddinireede e bismeede. Bah Bookar Sule teddinirii kam oo belaa kadi o bismiima mi. Geɗel ɗimmel ngel ko mi fuutaŋke jiɗɗo tawtoreede kala ɗo moƴƴere waɗetee e nder Reedu Fuuta. To bannge faayiida, ñalɗi ɗii ndañii faayiida e fannuuji keewɗi. Gila tan e garal yimɓe ngal e ummoraade ɓe e diiwanuuji ceertuɗe e neesuuji ceertuɗi ko huunde tesketeende. Garɗo ɗoo fof maa woodii ko addori kadi maa wood ko nawtori ko ena ɓeyditoroo gila ganndondire haa e jokkondire. Mbiyen tan Falnde Mbaañ teddinii Bookar Sule. Yo Geno yoɓ ɓe moƴƴere.
N.F.Ɓ : Jamaanu ngarngu nguu, gila e ɓaleeɓe haa e woɗeeɓe, rewo e worgo, funnaange haa hirnaange, kala garnooɗo ko hakkunde ñaantoriiɗo rommbal, baka, folmaat, danewol ekn so wonaa aan. Hol ko saabii cuɓi-ɗaa oo sormaat?
B.D.L.N : Tuggude e nde piilaa mi Bummuy e hitaande 1981, kala gannduɗo mi walla njiyɗo mi e nder dental walla e nder kewu ko nii anndiri mi, ko nii yiyri mi. So aɗa yiɗi teskinde maa wooda ko nganndira-ɗaa ko laaɓti. Kala ɗoo ko njiy-ɗaa e am ena jogii firo ganniiwo. Geɗel heen fof ena jgii ko firata e to ɗo ƴogaa. Maa wonii ƴoog-mi ɗum ko e jaambareeɓe haŋki ardotonooɓe konuuji mawɗi ko wayi no Latjoor Joop, Aali Buri Njaay, Abdul Bookar Aali Dunndu Kan walla e yontanooɓe haŋki e nder Fulɓe tawi ko daccuɓe daartol ŋarɗungol. Miin ne, oo sormaat yiɗi wiyde, ko goonga ena woodi ko mi hawraani kono ko kawru-mi koo mboɗo yiɗi moƴƴinde ɗum. Jam e jamalun fof njiɗ-mi tawa mi ko e yeeso ɓesngu am.
N.F.Ɓ : Mboɗo nanatnoo naalaŋkooɓe ɓennuɓe, ɓooyɓe ena njim Demmba Lawo Njaay. Ko aan wonnoo walla ko tokara maa ?
B.D.L.N : Demmbaaji dey ena keewi e nder Fuuta kono Demmba Lawo Njaay ko mi gooto e nder Hoore Foonde so wonaa tawi ko innitiraaɗo. Ko wonaa ɗum koo, caggal ndariindi ndi taw-mi e galle baaba am, njeeyaa mi ko e adiiɓe feeñde e feeñninde huunde to bannge ngalu e innde e nder Hoore Foonde walla e diiwaan mum. Njeyaa mi ko e adiiɓe soodde werlaa e diiwaan amen. Ndeen hitaande ko e 1962 wonnoo. Oon sahaa otooji keewaani Fuuta. Caggal mo am oo, ko werlaaji nay doŋ nanatnoo-mi : werlaa Maamuudu Laalaa to Wenndiŋ, werlaa Sah Sammba Baydi Joop mo Mbaañ, werlaa Waawndenaaɓe to diiwaan Damga e werlaa Sammba Ngom, baaba mum Farba Ngom. Njeyaa mi ko e adiiɓe naatnude leeso diwaa e rajo e nder diiwaan amen ko jiidaa e balle teskinɗe to bannge nguura. Kaan ngonka ena fooɗta ñamakala no sulɗaane fooɗirta njamndi nii. Won e maɓɓe kadi geɗe tiiɗɗe ena ndewda hakkunde amen.
N.F.Ɓ : Caggal nde njiy-ɗaa nguu jamaanu, njiy-ɗaa ko waɗaa heen koo, hol wasiya mo kuccitintaa e yontaaɓe arɓe ɓee ?
B.D.L.N : Caggal yettude maa, aan garɗo e am oo e jaaynde nulnde ma ndee e jaarde arduɓe e maa ɓee ko wiyde yo gooto ɓeydu tiiɗnaare, tiiɗnoo e wuro mum, diiwaan mum, leydi mum, ɗemngal mum, pinal mum e sahaa mum mbele ena daña hono ɗii ɗoo ñalɗi pattamlami e nder nguurndam mum.
N .F.Ɓ : A jaaraama seydi Njaay, yo Geno yoɓe moƴƴere !
Gelongal Fuuta lollirɗo Njaay Saydu Aamadu
