Leyyannde to bannge ganndal nokku.
Sorimalee, Jammal e duunde walla Sori-malee, jammal e ndenndoori woni ko e taƴre Pete e nder diiwaan Yirlaaɓe. Ciftinen wonde diiwaan Yirlaaɓe oo waɗi ko cuuɗi tati : Yirlaaɓe Jeeri, Yirlaaɓe Alla-yiɗi e Pete. Pene Njuru ena ɗoon kono ko dewol Petenaaɓe. Koɗdi e maggo ko Toorodɓe Pete e subalɓe Sahre Buubu. Heedti ngo to bannge funnaange ko Cengelel.
Ɗoon woniino jooɗorde Seef kanton (Chef de Canton) e jamanuuji ɓennuɗi. To bannge rewo (funnaange rewo, rewo beƴ, haa hirnaange rewo) woni toon ko Liiliya, Mbotto, Cilaa e Garlol. Hirnaange maggo ko Cooji-ngulli e Ñaaki. Sorimalee jiimi ko e maayo Senegaal. Keedti ngo to bannge worgo ko wuro Waasetaake e wuro Barooɓe Jakel. To bannge taƴre njuɓɓudi laamu Muritani, Sorimalee jeyaa ko e falnde Mbaañ e nder diiwaan Baraknaa.
1) Miijo ñalɗi Sorimalee
Miijo ngoo ummorii ɓe ko Nuwaasot e fedde sukaaɓe tokosɓe ena wiyee Fedde Ngatamaare Sorimalee. Ndeen miijoo ngoo ɓenndii, fedde ndee nuli terɗe mum ɗiɗi hono Muktaar Sammba Aan, hoyreejo fedde ndee, e Abuu Sammba Sih, ngam jokkondirde e Gelongal Fuuta lollirɗo Njaay Saydu Aamadu. Jokkondiral ngal wadi e weeyo newunde mawnde haa peeje keewɗe ndañaa heen. Caggal ɗum, sukaaɓe ɓee njokkondiroyi e terɗe teelduɗe wuro ngoo (Sorimalee) ko adii nde ena nelda terɗe mum tati ngam jooɗodoyaade e batu kuuɓtidinngu sorimaleenaaɓe wonɓe e Nuwaasot. Gila e terɗe teelduɗe diisnanooɗe ɗee haa e batu kuuɓtidinngu nguu, miijo sukaaɓe ɓee jaɓɓaama, jaɓɓoraa hakkilantagal mawngal e weltaare mawnde. Ko huunde nde meeɗaani yuɓɓineede e wuro Sorimalee ngo, gila ngo diidaa hay so tawii engo waɗnoo yimɓe hatanteeɓe waynooɓe no Usmaan Ceerno Saar, Alasan Ndaam Saar, Hawwaa Yero Goñnji Aan, Aamadu Baydi Saar e Yaayaa Ñas, ekn.
Batu Sorimalee Nuwaasot itti yimɓe nayo, waɗdi ɗum en e sukaaɓe adinooɓe arde ɓe, ngam jooɗtodoyaade kadi e Gelongal Fuuta. Ɓeen nayo ko Sammba Sih, Abdullaay Mammaa Cub, Bewɗo Gey e Abuu Ndaam Saar. E ndeen joɗnde, tuugnorgal ñaldi ɗii lelnaa gila to balɗe mum, kaɓirɗe mum, yimɓe mum haa e sahaaji mum. Oon sahaa noon tawi ko Njaay Saydu Aamadu ena yowi golle fotde balde noogaas sabu sunaare sankaare musiɗdo mum. Ñalnde 26 lewru morso, Gelongal Fuuta waynii Nuwaasot, yahi Sorimalee. Ñalnde 27, o ñaldi e ardorde Fedde Ngatamaare ngam hoolkisaade ɗo nde yahrata e golle mayre. Tawi ko adii ɗum seeɗa, fedde nde jokkondiriino e katante wuro ngoo, gorko coftuɗo hono Muusaa Mamma Joop ɓurdo anndireede Muusaa Boyya Joop. Muusaa darodii e mayre haa yamiroore heɓaa to bannge laamu, jokkondiri nde kadi e Rajo Pete ngam ɓannginde nalɗi ɗi.
2) Golle ñalɗi Sorimalee
Ñalɗi Sorimalee njuɓɓinaa ko ñalnde 28 e ñalnde 29 lewru morso hitaande 2010. Ñalɗi ɗii mbaɗaa ko e teddungal Hawwaa Mayram Diiye Njerebi Aali Seynabu walla mbiyen mo Faatimata Usmaan Maamuudu Diko lollirɗo Warbaa Kebbel, cankiiɗo ñalnde 5 lewru nduu to Ndakaaru, birnaaɗo ñalnde 6 to Sorimalee.
Ñalnde 28 lewru Morso 2010
Ñalnde heen adii hollireede ko seppo cosaan. Seppo ngoo waɗiraa ko ngam feeñninde golle fitiram-gollaagu Fulɓe tabitinta ɗoon e nokku he, walla e diiwaan he. Woni sukkiti bawɗi ko Fedde Ngatamaare. Gooto fof ena waɗi simbis binndaaɗo: Fedde Ngatamaare Sorimalee. Ndewi e mayre ko remooɓe, tuggude e jabboowo, luwoowo, gaawoowo, bekkoowo, demoowo, kiwoowo, coñoowo, doɓtoowo haa e dimndoowo. Kamɓe remooɓe ɓe, gooto fof ena jogii gollorgal nootitiingal e fannu mo resndaa e nder remru hee.
Caggal remooɓe, ko awooɓe walla ko Subalɓe ngari. Kaɓirde e fannuuji awo fof kolliraama haa timmi. Saakitaaji e eddaaji mum en (gubbol, felefele, mbirdow, annjannjara, ekn.), mbaalaaji, doolinngaaji e mbaydiiji mum en, deŋnge e sifaaji mum en (nalla, banngali, njoogu, hoɗɗaandu, ekn.) haa e gelmeeji gawruɗi noodi.
Nde awooɓe ɓenni, ndewi heen ko aynaaɓe, ɓirooɓe e sippooɓe. Ngadii feeñde ko aynaaɓe nayi, ena mbaɗi tuubaaji dow koppi e paɗe lare walla mbiyen paɗe taƴee-hulee, ena mbakkii kuducci ndiyam. Aynaaɓe baali ko ɓeen kadi ngoni agaaɓe e ɓoraaji mum en, ngari, ena ngardi e ngafeeji e damɗi ndewnaaji, ena mbaɗi kartaaji e kaalaaji, ena ndadii pafti, heen walabo ena wakkii jammbere, ngoya ena waɗi rajo, maranaaji ena njayoo e daaɗe. ɓirooɓe, daayooɓe e surooɓe ngari ena ngardi e ɓirduɗe (kararjuuji e dutuuji) e ɓoggi daɗi, ena ndewnii joom burle, boloŋaaji e sumalleeji. Ko ɗoon sippooɓe ngari, ena ndoondii cipporɗe, ena takki heen butelaaji nebam sirme.
Seernaaɓe, sannɗaaji e baydaaji ndewi e aynaaɓe, ena ngondi e defte, alluuje, dahaaji e potuuji njelaari.
Wayluɓe e Iawɓe (wayluɓe ɓaleeri e ndaneeri, Iawɓe worworɓe e Iawɓe laana) ngari, ena ndeggondiri no wumɓe e ɗowooɗe. Gooto heen fof ena ardi e kuutorɗe mum timmuɗe, gila e fulla, taande, bifirɗe gaadanteeje, jammbere, sawta haa e serem e buyaade, ekn.
Leelaani mottooɓe e sañooɓe beɗi ndewi heen, ena ngardi e kuutorɗe mum en, gila e bukki e biƴƴe mum, karte, kaaƴe e jamɗe ɓursirɗe, kewe, kerndelle, jigeeji e meemordi walla beɗi cañaaɗi e yahdiiɓe mum en ko wayi no baaji lippi kelle walla nammaade, huɗo semmbaan soɗorko e cañe.
Ko ɗoon woni ɗo sukaaɓe noogaas rewɓe ngari ena cuɗorii kadduki debbo pullo haŋki. Gooto fof ena moorii haa yooɗi, ena sacci haa ŋarɗi, juuɗe e koyɗe mum ena ɓawli puuɗdi. Fotɓe darnde fof keedti, nannduɓe comci fof kadi keedti. Kala gaaɓngol meeɗnongol feeñde e nder reedu Fuuta, addaama maa mbiyaa ñaantotooɓe ɓee e goobooɓe ɓee ko ko tijjinoo nguuɗoo ñalngu gila e duuɓi.
Caggal ɗeen cayɗe dime ñaantiiɗi haa njooɗi, ñaaƴooje no kankaleeje kerooje, ko waañooɓe e raddooɓe lomi yolnde. Petelaaji, baaɗi, laañe hay dawaaɗi bajaaɗi kolliraama heen ko jiidaa e kulle guurɗe gaddaade, ko wayi no cayɗe. Nguddi gorwoccol seppo ngol ko jaambareeɓe. Ɓe mbaɗi tigi ko sormatuuji jaambareeɓe hanki. Ena e maɓɓe ko yahrooɓe koyɗe, ɓeen njogii ko gaawe. Heddiiɓe ɓee ngoni ko e dow dimaaɗi, ena pali petelaaji. Gooto fof ena waɗi lefol boɗewol e hoyre, ena ɗisi heen sigeeji dutal, ena ƴakka ɗaɗi aalali walla kafafi.
Seppo ngo ummorii ko to bannge tufnde Jaawɓe Dinndi, ngo rewi e nder Sorimalee, ngo yahi haa to bannge funnaange, engo yooɓii daaɗe belɗe no limmbam, ngo ardoyi bannge rewo, ngo arti e duɗal wuro ngoo. Ko ɗoon jamaanu nguu fof sabbii ngo. Gila e Mawɗo wuro ngo, Satigi Jaawɓe Dinndi, Jaaltaaɓe, sagataaɓe rewɓe e worɓe haa e jagge laamu to bannge ndeenka e kisal, hay gooto heddaaki. Won mawɓe arɓe heen ndiwtii nii duuɓi 90 ɗo pucci ndogata. Maa mbiyaa kadi e gure catiiɗe ɗee hay entaaɗo heddaaki heen. To bannge Muritani, tuggude e wuro Garlol, Jaarangel, Cooji-ngulli, Cilaa, Mbotto, Liiliya, Wenndiŋ, Dabbaano, Dabbe haa Mbaañ, laamorgo falnde ndee, alaa ngo yimɓe mum njiyaaka. Ko noon ne kadi bannge worgo oo nootorii. Waasetaake, Barooɓe Jakel, Salnde Tebegut, Nguy, Pete haa ɓokkeeji nootitiima.
Seppo ngoo darii, hucciti e jamaanu nguu. Gooto fof holliri e yeeso yimɓe ɓe, fannu mo halfinanoo o. Jamaanu nguu weltii haa murti, jali haa torki, foɓɓi haa ɓurti.
Ko ɗoon hoyreejo fedde Ngatamaare, hono Muktaar Sammba Aan ƴetti konngol ngam anndinde wuro ngo e banndiraaɓe nootitiiɓe, ko woni sabaabu ɗiiɗoo ñalɗi e sabaabu gaddanɗo fedde nde teddinirde ɗi Warbaa Kebbel. Caggal makko, ko joom-wuro ngo, kadi hoyreejo teddungal Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani, hono Ceerno Aamadu Buuɗi Soh, rokkaa konngol. O adii tawo ko yettude sukaaɓe adduɓe miijo ngo, caggal nde o salminii banndiraaɓe. O haali nafoore dente bayɗe hono nii ko njibinta e ɓural e nder wuro. O sakkitorii ko wasiyaade nde gooto fof tiiɗnotoo, artira hakkille mum e ɗemngal mum e pinal mum. Satigi Demmba Atumaani juutnaaki, holliri tan ko weltaare mum caggal nde duwanii sukaaɓe ɓe. Kajjaa Demmba Atumaani e Mayram Hammadi Joop ngari, njetti sukaaɓe ɓee e ngal gollal paayodinngal, ngal yeru mum suwaa yiyeede ɗoon gila nde wuro ngo sosaa. Ɓe cakkitorii ko ɗaɓɓirde wuro ngo nde dardotoo e ɓeeɗoo sukaaɓe haa golle ɗee njuumta e moƴƴere. Konngol cakkitol arti ko e jooɗaniiɗo ɗoon laamu to bannge ndeenka e kisal. Ko oon udditi ñalɗi ɗii, caggal nde holliri weltaare mum. Ko ɗoon ne kadi golle subaka ɗee kaaɗi.
Yimɓe ɓee, gila e Sorimaleenaaɓe haa e hoɗɓe wuro ngo, ñaltoyi haa wonoyi waktu joyaɓo, kawritoyi maayo. E tuugnorgal golle sukaaɓe ngal, oon sahaa resanaa ko daaydaayre. E nder kewuuji subalɓe, caggal fiifiire ko daaydaayre ɓuri heewde doole. Subalɓe Sahre Buubu ngittanii sukaaôe ɓee fotde haa timmi. Ardii golle laana daaydaayre ka, gila e goobgol mum haa e kaɓɓugol mum ko Alasan Jeynaba Ñas. Laana ka goobaa ko e mbaydi araaraay leydi Muritani. Ka waɗanaa gaaye e jommbooje, ka sinndaa jaalo-hawaaji. Kebungal makka timmi, ɓe nulani fiyooɓe buubaaji. Aamadu Njenngudi e Siidi Sih, fiyooɓe buubaaji ɓe hono mum en weeɓaani, nootii e maɓɓe, ena ngummorii Mbotto. Ko noon ne kadi ɓeen mbayi Iaaɓeede koɗli e njimri. Kala heen ko taw-ɗaa gooto e maɓɓe ena waɗa, cikkataa ko oon fannu tan joom mum yahri. Eɓe ngardi e Muktaar Sih e Aamadu Malal Bah. Nde aadi yonti, worɓe subalɓe ɓe ɓoortii, ndadii, kawri e awƴe mum en, njoli. Kamɓe fof ɓe mbaɗi ko daneeji no ñaale pure. Awƴe ɗe e daaɗe buubaaji ɗi e kelle e jimɗi rewɓe dariiɓe e ŋoral ɓee, murtinii mawɓe heewɓe. Ko ɗoon njiyataa joom faata walla folmaat, roŋka jeyde hoyre mum haa tiwloo e ndiyam. Daaydaayre ndee yooɗii haa fooli, timmini golle gollanooɗe subaka ɗe. Jamaanu nguu fooftoyii haa jamma.
Nii woni, 21w30h, caggal nde yimɓe kirtii, wuro ngoo fof hawritoyi to duɗal wuro too. Ko tinndinoore heerorii jamma oo fof. Waɗata tinndinoore nde ko Muusaa Boyya Joop e sukaaɓe mum. Tiitoonde tinndinoore ndee ko dental. Ko nde waaju mawɗo wonande Fuuta oo fof, teeŋti noon e ɓesngu Sorimalee. Ko e tinndinoore ndee, golle ñalawma gadano oo ngasi.
Ñalnde 29 lewru Morso 2010
Ñalnde heen, fuɗdoraa ko lorngo leɗɗe. Adii loreede ko lekki Satigi. Ko ɓokki waɗtaa e waande ɗo Jammi Satigi kii darinoo ɗo. Lori ki ko Satigi Demmba Atumaani Jah e tawtoreeɓe denndaangal ɓesngu jaawɓe Dinndi e saɗtidiiɓe mum. Totti mo ki e juuɗe makko ko satigeeɓe diɗo rewɓe : Kajjaa Demmba Atumaani e Kajjaa Hammaat Atumaani Jah, lollirdo Gaajo Jah. Lekki ki tutaa, darii, Satigi Demmba Atumaani ƴetti salndu yeewtere. O haalani tawtoranooɓe ɓe nguurndam Satigi. O haalani ɓe to o ummoriino, ɗo o rewi haa o yettii e diiwaan Sorimalee he. O daarti no Satigi tawrunoo nokku o e ɓe tawnoo ɗoon. O haali denndaangal ko Satigi fagginoo ɗoon e nokku he, gila e leydi haa e daraja.
Caggal lorngo ɓokki ki, jamaanu ngu runnji, tiindii to safrirde wuro ngo ngam tutaade lekki ɗiɗmi ki. Rokkanoo ngaal teddungal ko mawɗo safrirde nde, hono Siley Wele, kono sabu ngantu, lomtii mo ko Hawwaa Yero Goñnji Aan. Totti mo lekki kii e juuɗe makko ko hoyreejo Fedde Ngatamaare hono Muktaar Aan. Lekki tataɓi kii loroyaa ko to duɗal too. Lori ki ko hoyreejo duɗal ngal walla mbiyen jiiloowo duɗal ngal hono Usmaan Yero Matel Saar. Ko e kiin lekki, lorngo leɗɗe ngoo haaɗi. To bannge ginol golle, ndewi e lorngo leɗɗe ngo ko jeewte ɗiɗi :
1-Nehdi ejaŋde
2- Senaare e cellal
Yeewti yeewtere adannde nde ko gardiiɗo duɗal Sorimalee hono Usmaan Yero Matel Saar. Caggal nii wonde mo jannginoowo kumpitiiɗo, ko o jibinannde wuro laaɓtunde laaɓnde reedu. O haali no o yiyri nehdi. O muti e dummbuli jaŋde. O teeŋtini jotondiral gonngal hakkunde nehdi e jaŋde ngal, o sakkitorii wasiyaaji. Kelle poɓɓi, njettoraaji teeŋtuɗi feewde e makko ngowlaa, yeewtere nde naatani ɓeydi. Adii rokkeede konngol ko Kajjaa Demmba Atumaani Jah. Caggal njettoor mo o huccitini e Usmaan Yero, eeraango makko ɓuri abbitoraade ko to bannge sukaaɓe rewɓe janngooɓe, ɓe Alla rokki fartaŋŋe yawtude jaŋde lesre. O wasiyii nde ɓe tiiɗnotoo, ɓe muñana cuurki haa ɓe keɓoya yulɓe ɗe ɓe njiylotoo ɗee. O reentini ɓe e wonde raamaton aduna en e rewde mbelemma fittaandu e koomte mum. Hawwaa Yero Goñnji ɓuri teeŋtinde njettoor mum ko e njuɓɓudi e nehdi sukaaɓe ɓe e no golle ɗee ɗowiraa nii.
Yeewtere ɗiɗaɓere nde, yeewti nde ko Hawwaa Yero Goñnji Aan sabu Siley Wele waasde heɓaade. Kaŋko fof e waasde heɓanaade yeewtere nde, o feeñninii heen toɓɓe paayodinɗe ɗe renndo ngo teskotoo gila to bannge senaare haa to bannge cellal haa teeŋti noon e wasiyaaji ɗi o sakkitorii ɗii to bannge jontinooje e tanaaji mum. Ko ɗo kadi woni ɗo yimɓe ɓee mbaynondiri, ñaltoyi.
Jamaanu nguu artoyi ko caggal nde takkusaan oo juulaa. Ko yeewtere Gelongal Fuuta lollirɗo Njaay Saydu Aamadu. Tiitoonde ndee ko: Darnde Suka e nder Renndo.
Ciimtol Njaay Saydu Aamadu
