Ngaynaaka ko ndeenka. Gaynaako ko deenoowo. Ndeenka so wontii nduumiika jamma e ñalawma, kaan nattii ndeenka, wontii ngaynaaka. Gaynaako ko deenoowo jawdi ndariindi, njahoori, njaaroori koyɗe. Kono no pulfule mbaydi, so tawii ko to Gelgooji, gaynaako ko duroowo, ngaynaaka ko durde…
Ɓinngel Pullo so jibinaama, yahii haa waawii ladde, waɗtii yahde, dañii duuɓi joy no cukalon mbaydi, walla jeegom, waɗtat yahde mbaalndiiji maa mbiyen gedduuji, ina daroo e damuɗe hudumaaji, ina faddoo gooleeji, walla borti, maa ɓoti.
Ko nii tan cukalel Pullo ekkitortoo ngaynaaka. So duuɓi ɗiɗi walla tati pawtiima heen, o wonta gaynaako gooleeje, no jogogal galleeji waydi. So tawii ko galleeji paggiiɗi ndammiri ɗii, ngel wonta gaynaako ɓoti, walla duroowo borti ; engel ayna e gaɗa wurooji ñallal ñalawma, ngel jofna kikiiɗe ko adii jofo jawdi. So hiirii, ngel hiira faddaade. So ɓe ngaynii ɓirde, ngel daaƴa gooleeje. Ko nii tan ngel wonri (worri / woori). Ngel nehoo e ndeeɗoo janngirde nguurndam, haa ngel daña duuɓi sappo, no yeraaji e cellal sukaaɓe waydi ; ngel wonta gaynaako battam boriijo, duroowo, durnoowo jamma e ñalawma, jaalo mo hulataa ladde, jaambaro niɓɓere, ooroowo feccere jammaagu, mo hulaali kullon ladde (lakde), mo deñaaki hay huunde, ngam o nehii ko e nder ladde !
So tawii o dañii sappo e joyi hitaande, o waɗta agoyaade e wiidoyde. O wiyee aga, walla yirwaaru. Won heen kadi aylinkooɓe. So tawii ko gaylinke, oon ko Pullo mo alaa jawdi, ina aynana woɗɓe. Omo wiyee kadi sardinke, maa mbereyanke. Kañji ne, ɗi mbiyee mbereeji, walla ɗi mbiyee sardinkooji.
Ɗuum ko jikkannde njikku-ɗen ɗoo seeɗa e nguurndam aynaaɓe ; maa mbiyen ko ɗum jubbannde e nguurndam Fulɓe, ngam Fulɓe ko aynaaɓe.
JAWDI NDARIINDI.
Jawdi ndariindi wonnoo, ko kullon ladde ; jeyanoo, ko e poñɗi laddeyankooji ; njaggaa, nehaa ; cuusti yimfie, ngonti daabeeje nafooje to bannge ndimndateeri, e to ɓirateeri, e ko jiidaa e ɗeeɗoo geɗe. Tawi kadi nafoore mum famɗaani. Ina jeyaa e ɗeeɗoo daabeeje gontuɗe wuroyankooje eeltaaɗe : nayi, baali, beyi, gelooɗi, pucci, bamɗi. Ko ɗeeɗoo daabeeje ɓuri lollude e nder gure Fulɓe.
Jooni naaten e sifaaji ; naatiren sifaade nayi. Nayi ɗi kine kecce, gallaadi joorɗi, ɗi ngalaa paɗe ɗiggini laabi, gooburaaji daneeji ɗilliwel, joom men jaalaalo ! Ñaale pure nder seeno, ɗii ɗi camal sama nguma Aali-Hammaat ! Gooleeje njappeeri dono njappeeri, ɗi Iloo-Yalidu joom men Jaaƴe !
Sifaaji nayi ina keewi tawi pamɗaani, e ɗiin ɗoo ngara e maaɗa.
Daneeji. Nagge ranewe nge leeɓol gootol… Ngeen ko raneewe, nge kolce daneeje, toyre (hunduko) raneere, nge jillaani hay huunde.
Buunaaji. Ina woodi nagge wuunaawe raneewe, ngeen ko raneewe jillunge leeɓi ɓaleeji ; ko ɗuum wiyi nge ranewe wuunaawe. Enge anndiree kadi to bannge gallaaɗi ; tawa ko nge ranewe nge gallaaɗi ɓaleeji ; walla kolce ɓaleeje, maa toyre ɓaleere ; walla sammeere laaci ɓaleere, e ko nanndi ɗeeɗoo geɗe.
Puri. Nagge fure ko nge leeɓi cooyi. Fure wuunaawe, ngeen ko nge leeɓi ɓaleeji jillondirɗi e cooyi ; eɗi mbaɗi puri daneeji, hono no ɗi mbaɗiri puri bammbaŋaaji nii ; buunaaji-cayeeji e buunaaji-bammbaŋaaji.
Ooli. Nagge oole ko nge leeɓi ooli. Nagge oole ne weli yeeɓde, so durnaama fayii, hefiima.
Toddi. Nagge todde ko nagge ranewe waɗnge pate boɗeeje, walla daneeje.
Caaji. Nagge saaje ko raneewe waɗnge caajol boɗewol, walla ɓalewol, hono no caaji mbaydi.
Ciibi. Nagge siiwe ko nge leeɓi jillondirɗi. So tawii nge waɗii lappi, e oon saanga nge wiyee siiwe-bammbanaawe. So tawii leeɓi magge ɓuri ɓallaade ko ɓaleeji, nge wiyee siiwe wuunaawe.
Boɗeeji. Nagge woɗewe (woɗeewe) heewaani sifaaji hay sinno ina woodi e majji boɗeeji-juumi.
Ñaabi. Nagge ñaawe, ko waɗnge toɓɓe toɓɓe, tawa ko ɗe tokoose. So tawii ɗe mawnii, nattii ñaawe, wontii todde. Ko ɓuri raɓɓiɗde tan, sifaaji nayi ina keewi e no pulfule mbaydi, ngam ina woodi wuunaawe-sayeewe, e wuunaawe-lellele, e boongi, kam e buuli, e pelli… Nagge felle ko waɗnge fatere e hakkunde tiinde, ina woodi ŋokke. Ngeen ne, ko nge allaadu ŋeembitiindu, tawi yottaaki fuɗde. Ina tawee e majji wurme. Nagge wurme ko nge noppi mum taƴi to fuɗde. So tawii ɓe ustii ɗi, walla ko ɗi joordi seeda ɗi ngalaa leeɓi, ɓe mbiya nge holñe.
Ina tawee e sifaaji maɓɓe, nagge ruule. Ngeen ko nge purol niɓɓiɗngol. Ko hono noon ne kadi njiyraten bareewe ; ma a taw ngeen ne ko nge ɓurtunge ñaawe, nge yettaaki saaje, enge ŋakki todde.
Eɓe njela nay maɓɓe, ɗi nganndiree jelooɗe majji. Kala Pullo ina anndaa jelogal nay mum. So tawii ɓe njiyii nge, ɓe ngannda ko nagge Kaari, nde tawnoo Fulɓe ko yimɓe ŋelɓe, waawɓe teskaade haa alaa ko nanndi. Ɓiɗɗo-Pullo so yettiima duuɓi sappo, ina saɗi ko majjata e nder ladde, hay sinno ko e nder jammaagu ; alaa ko haali ñalawma.
JELOOƊE FULƁE : Jelooɗe ina keewi, tawi ina ceerti ; hay sinno won e maɓɓe hawritɓe jelooɗe, tawat ina waɗi teskuyaaji maantinɗi, ɗi ngaldaa e luure. Jooni kay, ngadden ɗi, ngam haa mbaawen teskaade holi kañji : cumooɗe, baakanɗe. Ko ɗeeɗoo gede ɗiɗi ngoni jelooɗe maantinɗe e nder aynaaɓe nayi ; hay so na woodi goɗɗe keewaani ; ma a taw ɗeen ko cakkitiiɗe, ɗe ngonaa gene e nder Fulɓe ; ko ɗe Iuɓaaɗe, walla taw ko ɗe jiggaaɗe.
Cumooɗe ina keewi, ngam ina woodi e aynaaɓe, sumooɓe gallaaɗi burgal. Gallaaɗi ko cabbi ɗiɗi palfaltondirɗi. Maa en taw e maɓɓe kadi, sumooɓe takkere ginal. Takkere ginal, ko cabbi tati ceertuɗi laaceeje ndenndi to fuɗde, sawru mawndu jokkii e majji. Ɗeɓi nanndude fof, ko e sammeere junngo. Ɓee ɓe ndewa e nayi maɓɓe, ɓe naata e ladde. Ɓe nduudataa, ɓe celmbataa ; ɓe ndeena ɗi e doldolɗe, kam e ruttooji, e beeli loorooji. Ɓe ñallora nder saŋre, walla e dow ceene ; ɓe taaroo kollalle, kam e ñaaruuje, e kala nokkooje loorooje.
Sahaa fof wooda looriinge, walla yannge e rutto ; ɓe nduttoo, ɓe ummina nge, ɓe ndewñina nge, ɓe mbaɗta e nay maɓɓe, ɓe naatira yeeso.
Ko nii tan ɓe ngoorata e oorol oo ñalngu, haa hiira ; ɓe kibbitoo ɓe njoofoya ɗi, tawi ko ɗi ñalluɗi ñaamde e ñoome, eɗi njara e deeɓeele, eɓe mbeytii, eɓe mbeltii e ndee yurmeende telliinde to dow ndooguuji, jippii e dow leydi, hebbini caaɗli, softini ɓalli aynaaɓe…
So yahii haa baalɗe tati pawtiima, caama e dow ngatamaare, walla nayi, ina wona heen baalɗe ɗiɗi. E nder oon saanga, njiyataa ko puɗe leydi ina duuña, ina mbaɗa dukkeeje, eɗi mbaɗa peŋɗe, ɗii heen ndoondoo ɓooɗe. Won heen goɗɗi ko biltooji, ko nanndi e ngaadooje, kam e daƴƴe. Nde tawnoo ɗee ɗoon geɗe ɗiɗi maayataa e nder ceeɗu, daƴƴe mbaɗi ko ɗaɗi goɗɗoyɗi e nder funngudu leydi. Raññeere ina wuura ko juuti tawa maayaani, haa heɓa teemedere hitaande no nokkuuje mbaydi, walla ɓura ɗoon ; daƴƴe ko huɗo toowko darnde, dagguko, laayko ; ko waɗata ko gulle, nannda e gawri ; eko waɗa gulɗe ko yaha haa ko ɓura neɗɗo darnde. Daƴƴe ɓurde lollude e nder gure aynaaɓe, kañje ngoni siiwko, e semmbaano, kam e cele jeeri. Siiwko, e semmbaano ngonata ko e waalo ; ɗe tawetee ko e togge, e pooɗe, haa e nder kollalle, walla e nder jeejeeli.
Cele. Celal wonata ko e dow jeeri ; tawetee ko e nder ceene to dow laddeeji. Ɗe ɓurata heewde ko e ɓalji gonɗi e nder ceene lommbe, lommbiiɗe e nder caŋe joorɗe. Eɗe ngona kadi e nder saalkaaji, walla e ŋore caaɗli gonɗi e nder jeereende.
Ngaadooje. Ngaado waɗata ko ɓoole daneeje ; irotoo ko e nder leydi ; nanndi, ko e basalle. Ngaado wonata ko e jeeri, fuɗataa e nder waalo, ngam wonata ko e nder ceene, walla e ñaaruuje. Ina waɗi ngaado sewko e ɓutto. Sewko koo woni dureteeko. Ɓutto koo duretaake. Kono sewko koo fuɗata ko e heen cumata, ko cabbi ɗiɗi deggondirɗi to bannge ñaamo. Ina woodi heen waɗooɓe tati, haa e wooturu, hono no cumooɗe mbaydi. Won heen e maɓɓe cumata ko e dow keeci. Woɗɓe ne ngoodi pirlinta ko ƴonngo. So tawii en cunniima, maa en taw e maɓɓe suumooɓe. Cuumgal ko sumoode firlintee toyre. So a teskiima, maa yiy toon suumooɓe e tiinde.
Eɓe cumatnoo kadi nayi maɓɓe so ɗi cellaano. So sellii, wonta jelooɗe. Maa en ngaroy heen to nder safaruuji ndariindi.
Baakanɗe. Ina woodi nay baakaaɗi, walla teɓaaɗi, maa korwitaaɗi. Ko woni waakannde ? Woni waakannde, ɓe ceelatno nofru nagge haa woɗɗa seeɗa, tawa joloyaani. Ngeen siforee waakaange. So tawii ɓe njemmbii ndu, walla ɓe teɓiima, nge wiyee teɓaange. So ɓe taƴii ndu to fuɗde, oon saanga nge wiyee wurme.
PECCE NA’I. Na’i ina peccoo pecce tati e fulfulde Fuuta-Tooro. Fuutankoore, kam e jeerinkoore, kala ina kawri e majje, tawi luurdaani. Kañje ngoni ɗee ɗoo : gooburaaji, e cafarooji, e ndaamaaji.
So tawii ko gooburaaji, ɗiin ko moƴƴi mbaydi ; ɗi bohi (bohol) juurtiiɗi (jurtiiɗi); toowɗi ƴonngooji ; ɗi gallaaɗi luhiiɗi, timmuɗi darɗe, jettiiɗi terɗe.
Ndaamaaji : eɗi mbiyee areeji, walla ɓunndunkooji. Ɗiin ko ɗi kibbi, ɗi ngalaa bohi e ƴonngooji. Ɗi keewi wuurde tan ko e ceene, kam e caŋe joorɗe ; eɗi mbiyee ferlankooji. Waɗi noon, ɗi ɓuri yiɗeede ko e Ferlo. Ko ɗi nay Fulɓe Ferlankooɓe ; eɗi cuusi ceeɗu, ɗi keewaani horaade.
Cafarooji. Wiyi ɗi cafarooji, ko ɗi nay safalɓe. Fulɓe ne njogoo ɗi, kono heewaani. Ko ɗuum waɗi eɗi noddiree capatooji. Ɗiin ne kadi, ngalaa bohi, kam e ƴonngooji, e gallaaɗi. Ɗi keewi wonde ko boɗeeji e juumi ; eɗi mbaɗi ɓaleeji, kam e caaji, e ñaabi. Eɗi keewi toddi ; ɗi ngalaa daneeji hay sinno eɗi mbaɗi buunaaji.
Maa en ndutto ɗoo seeɗa e sifaade ; ngadden kibbi e gajji, kam e letti, tolli, e moolooji.
Nagge hibbe ko nge gallaaɗi luhiiɗi, jahruɗi yeeso, ɗi luhi ; tee ceeɓeendi majji huccotiri, ɗiin gayi mum men ina keewi yuwde.
Nagge ajje, ko nge gallaaɗi mum payti e ƴonngo ; lette, ko nge gallaaɗi kibbi, luurondirɗi. Mooluuwe, ko nge gallaaɗi junnitiiɗi. So alaadu nagge helii, ɓe ciforoo ɗum tolle. Nge alaa gallaaɗi, ɓe mbiya ɗum nguumuuwe. So laaci nagge taƴii, ɓe mbiya ɗum jadde. Nge enndu mum taƴi, wiyee jodde. Kala nge soñtaani, ɓe mbiya ɗum dabaawe.
Aamadu Aan (Deftere “Maanditorde annde e pine Pulpule hirnaange Afrik”)
