Kaalen ko fayti e yowitaare walla jowitagol huunde e huunde. Kaalen heen kaawisaaji. Ma en eto werlaade miijooji men e ngonka men e aduna he, e ngonka men e winndere nde.
Tageefo, ko ɗum tuubakooɓe mbiyata “kosmos”; eɗen mbaawi kadi wiyde ɗum “winndere” e sikke am. Sabu kosmos walla tageefo, ko leydi e denndaangal kuule ɗe njiyaten e nder asamaan oo : naange, lewru, koode, “laawol jeeri e waalo” (ko njiyaten ena niwɗa e dow asamaan, won wiyooɓe ɗum baawal, eɗen mbaawi wiyde ɗum “dental koode” walla jiiryiirle (galaksiiji) no aduna fof wiyata ɗum nii) e geɗe goɗɗe goodɗe e nder asamaan o (e nder ndoogu nguu). Eɗen mbaawi kadi wiyde tageefo walla “kosmos” ko aduna mo nguur-ɗen e nder mum oo.
Puɗɗoro-ɗen e nokku taariiɗo en oo. Caggal Leydi, ɓuri fof jotde en ko Naange. Waɗi ñalawma ñalawma, ko naange, ngela buuɗel ngel cooynoto-ɗaa ena wojja subaka e kikiiɗe kiirɗo. Jiyɗo ngel fof, sikka engel famɗi, sikka ena waawi mooftude ɗum e nder suudu walla ena waawi huufde ɗum e dow puccu.
So goonga noon, hol no ngel foti, ngel buuɗel?
Eɗen ngandi leydi ena mawni e koye men. Tuggi ɗo ngon-ɗaa ɗoo e Afrik haa to Amerik, haa to Ostaraalii, haa Riis, haa Japoŋ, haa…, haa…, haa cikkaa alaa to haaɗi. Kono anndu e hoyre maa, Leydi ndi nguur-ɗen e dow mum ndii, ko ndi mawni koo fof, Naange ɓuri ɗum, ɓurgol ɓurtungol. Sabu so en njiɗii yerondirde ɗi : Leydi ndi so waɗtaama e mum ko foti e mayri laabi milioŋ e teemedde tati ujunere (1 300 000), naange ɓuri ɗum.
Sinno naange tagiranoo ko no Loonde nii, Leydi laatortoo ko no ñedugel nii (no korel nii), etee, maa loonde ndee waaw waɗde e nder mum milioŋ e teemedde tati ujunere ñedugel, tawa ena hummba e nder magge. Naange ena waawi mooftude e nder mum ko foti e 1 300 000 Leydi.
Jooni noon, hol ko waɗi eɗen cikka e gite men naange ena famɗi? Ko ngoɗɗeeki! Ko ngoɗɗeeki tan. Hakkunde Naange e Leydi ko hedde 150 milioŋ kilomeeteer. (ko kilomeeteruuji 149 597 870, ndeke eɗen mbaawi wiyde ko hedde 150 milioŋ kilomeeteer).
Ndaaree tan laana ndiwoowa : laaɗe diwooje mawɗe ɗee, so njuuriima cikkataa ko huɓeere. Ko foti e 100 neɗɗo ena waawi jolde e makko. Ƴeewee jooni so ka diwii ha to tooweeki kilomeeteruuji 9 dow, cikkataa ko aɗa waawi waɗde ɗum les naafki. So ka ɓuriino ɗoon toowde nii, aka waawi majjude e gite maa, sabu ka famɗitat. So a wonii kadi e tooweeki potki e kilomeeteruuji tati e nder laana ndiwoowa, so a yuurniima leydi a yiyataa ñiibi, Alla e mum en famɗitde (motaani haalde ko fayti e neɗɗo). Ƴewee jooni naange, nge mbaaw-ɗen yiyde gah e Leydi, wonnge to ngoɗɗeki potki e 150 milioŋ, siino takkinooma e men no fotata? Gite ena puunta.
En kaalii mawnugol naange so ƴeewdaama e leydi (en mbiyii ma nge fot walla ɓura leydi laabi milioŋ e 300 ujunere).
Ko njiyaten jamma ena niwɗa e nder Asmaan (haa e ñalawma ena woodi kono ko jalbugol ñalawama, sabu naange, haɗata en yiyde ɗum), ko mbiyaten “laawol hakkunde jeeri e waalo” koo, ko deental koode, walla galaksi. E nder maggal ko miliyaaruuji e miliyaaruuji koode no naange men nge nii, ngoni toon. Heen e majje, Alla e mum en mawnude, Alla e mum en ɓurde nannge men ngee mawnude, so yerondiraama e naange men ngee, wayata ko takkude gabbel ceenal e sara kaaƴe Fuuta Jaloŋ walla yerondirde ngel e Haayre Ngaal walla yerondirde gel e Kaaƴal Kameruun ngal. No faawru ɓurdirta gabbel gawri nii, ko noon ɗeen koode ɓurdi naange men nge mawnude (woto njejjiten noon naange men nge ɓuri leydi men, ndi nguur-ɗen e dow mum ndii, laaɓi milliyoŋ e teemedde tati).
Deente koode ɗee, kañum en kadi ena ɓurondiri. Ndeente ɗe kadi ko miliyaaruuji e miliyaruuji dente e aduna hee. Alla e aduna o mawnude, e ngoɗɗeeki, heen deente pamɗitat haa laatoo no diidel tokosel nii, walla nii, no toɓɓere nii.
Jooni noon hol to ngon-ɗen e aduna he? Hol no pot-ɗen (e mawneeki) e nder winndere ndee? So Naange men ngee, so yerondiraama e koode goɗɗe, wayata ko no gabbel ceenal nii famɗude, ɗeɓataa yiyeede, ndeen kam en etotaako nii wiiñaade hol to leydi woni, ndi yiyotaako nii. So leydi yiyotaako sabu famɗeende, en cuusaa miijaade yiilaade kaaƴe men ɗee, ñiibi ɗii, saka noon neɗɗo! Ngonɗo nder laana ndiwoowa ngonka hedde kilomeeteruuji 4, waawaa nii yiyde neɗɗo ngonɗo leydi Alla e makko famɗitde, en kaalaani nii ko ɓuri ɗoon toowde. Haɗaani dey eɗen ɗoo, en potaani hay e ngabbon ceenal, kono eɗen kaɓa, eɗen cippira, eɗen mbaɗa ko moƴƴi, eɗen ɓura waɗde ko boni. “Womre wootere min kaaɗdi, o ari omo ajjii”, gabbel ngel yiyotaako e famɗeende, ena fiya gabbel gonngel goɓɓe! Eɗen peewna kaɓirɗe e konuuji eɗen mbarondira. E koye men eɗen mbiya eɗen ngoodi, e ɓetanɗe goɗɗe, en ngoodaani.
Kono woto njawo-ɗen koye men, ƴeewen ñuuƴi e mettelli!
Miijo-ɗen, miijo-ɗen e nder mbunndi.
Umar Abdalla Wele
