Ɗiin laamuuji ngoni laamu Maasina, nganndiraangu “Diina” e gardagol Seeku Ahmadu, Laamlaamu Sokoto (teeminannde 19ɓiire to rewo Niijeriyaa) e gardagol Usmaan Dan Fojo, e laamu “Tukuloor” (e leydi Mali hannde ndii) e gardagol Al Hajji Umar Taal.
Laamu Maasina
Laamlaamu (kaanankiri) fulɓe Maasina, nganndiraangu kadi « Dina », ko laamlaamu tuugiingu e dewal, ngu ceerno lollirɗo Seeku Aamadu, jeyaaɗo e galle barinaaɓe compunoo e teeminannde XIXɓiire. Ngu wonnoo ko huunde e Mali hannde oo, tuggi Tummbuktu bannge rewo haa leydi Mosi en bannge worgo, tuggi Muritani bannge hirnaange haa diiwaan Mopti. Ko Hamdallaay wonnoo laamorgo laamlaamu nguu.
Ko fulɓe ummoriiɓe diiwaan Fuuta Tooro oo ciiñcunoo e diiwaan hee e maayirɗe teeminannde XIVɓiire. E naatirɗe teeminannde XIXɓiire, « satigeeɓe arɗo » laamɓe fulɓe, kam e galle Dikko en laaminoo nokku oo. Seeku Aamadu moolinooɗo to Nukuma caggal nde dañdi e seernaaɓe Jenne caɗeele, haɓi ɗoon wolde mum adannde e arɗo en, wondiiɓe Fama (laamɗo) Segu, ko e hitaande 1818. Poolgu makko e ndeen wolde addani mo umminde jihaadi, e heɓtude e Jenne, hitaande caggal ɗuum e 1819. O yamiri yo jumaa mawka ka laamɗo Kummboro mahnoo kaa, yo woppe, o mahi jumaa kesa ngoɗka. Nii woni o sompi laamu tuugiingu e diine ngu o inniri « Diina », ngu o feccitii e diiwanuuji joy, tawi heen diiwaan fof ardii ɗum ko guwerneer kooninke e dental (diiso) diine. O siiñti wuro Hamdallaay (Yettere Alla), o waɗti ɗum laamorgo heso ɗo diiso Diina oo jooɗotoo. Wonnoo e diiso Diina ngoo ko capanɗe nayo neɗɗo, hakkunde koohoowo diine e jaggal toowngal konu, diiso wonngo e les njiimaandi makko. O ƴelliti jaŋde Ɓuraana. Laamu nguu tuugii kadi ko e sariya Lislaam laawol Maalik. Faggudu laamaandi ndii tuuginoo ko e nehngo jawdi, na’i e baali. Seeku Aamadu waawni fulɓe aynaaɓe ñiiɓde e nokku gooto. Hankadi, yimɓe makko naatani golwole jihaadi feewde e wambarankooɓe, e sooninkooɓe e bwa en, e dogon en, e fulɓe sanamiyeeɓe. Kala heen poolaaɗo waɗtee jiyaaɗo (riimayɓe) ligginteeɗo nder ndema. Ngam ƴellitde njulaagu, Seeku Aamadu wootiɗini ɓetirɗe e nder laamaandi mum. Laamu Bammbara Segu e Kaarta dartinooɗi ɗii, naataani e njiimaandi Diina.
Njiimaandi Diina yettiima Mopti, rewo diiwaan Segu haa yettii Tummbuktu, heerondiri e dowlaaji Mosi to rewo Burkina Faso. Nde Seeku Aamadu sankii e hitaande 1844, ko ɓiyiiko Aamadu Seeku lomtii mo, oon ne lomtii ɗum ko taaniraagel makko biyeteengel Ahmadu Ahmadu e hitaande 1852. E hitaande 1862 Al Hajji Umar Taal heɓti Jenne e Hamdallaay.
Seeku Aamadu jibinaa ko e hitaande 11776 to wuro ina sara Mopti ina wiyee Moolangol. Nehi mo ko baaba makko cawndiiɗo ina wiyee Hamman Lobbo. Omo wiyetenoo kadi “laamiiɗo juulɓe”, tiitoonde nde o heɓi e Laamɗo Sokoto. O sankii ko e 1844 walla 1845.
Laamlaamu Sokoto
Laamlaamu Sokoto sompaa ko e teeminannde 19ɓiire to rewo Niijeriyaa. Sompi ngu ko Usmaan Dan Fojo. Laamorgo maggu ko wuro Sokoto wonnoo.
Almaami Usmaan Dan Fojo, nde feri e hitaande 1804 jooɗii to Godu, dognoo ko laamɗo Gobeer biyeteeɗo Yunfa. Oon sahaa won nanndintunooɓe fergo makko e ferno Nelaaɗo (JKM) ; ɗuum ɓeydani mo daraja no feewi. O noddi jihaadi feewde e heeferɓe fof, haa teeŋti noon feewde laamɗo hawsankooɓe, ɓe o yooɓtorinoo waasde tabitinde piɓle diime Lislaam. Fulɓe heewɓe e hawsankooɓe heewɓe ɓe mbeltanooki nootii mo e ngoon noddaango. Ko hawsankooɓe boom ɓurnoo heewde e konu makko. Ñalnde 21 suwee 1804, nguun konu dañi poolgu mum ngadanu e dow konu Yunfa to nokku ina wiyee Tabkin Kwato. O waɗti hoore makko laamiiɗo juulɓe, o jiimi e Gober e maayirɗe 1817.
Jaambareeɓe heewɓe ummoriiɓe Fuuta Tooro, Maasina e Sonngaay tawti mo. Ɓe keɓtidi Kano ɗo o waɗti laamorgo makko. Nguu poolgu kadi ɓeydii fooɗtude juulɓe Niijeriyaa e Kamaruun, kam e fulɓe jilluɓe hoɗnooɓe ko ɓooyi e nokku hee. Nii woni, e nder duuɓi nay fat (hakkunde 1804 e 1808), e gardagol konu ndoolnungu, Usmaan heɓti laamuuji hawsankooɓe ɗii fof (Katsina, Sariya, Nupe, Kebbi, Liptaako) kam e rewo Kamaruun. O toɗɗii emireeɓe yo ngardo ɗi : ina hasii ko laamɓe foolaaɓe, jebbiliiɓe ɓee, keewi toɗɗiteede e ngool gardagol.
Kala amiiru mo o toɗɗii yo ardo gooto e diiwanuuji ndii laamaandi fulɓe njaajndi, o rokkii ɗum wellitaare jaajnde ngam ardaade nokku mum. Asakal ƴettetenoongal ngal tuugii e sariya Lislaam.
E hitaande 1815 Usmaan Dan Fojo toɗɗii ɓiyum biyeteeɗo Muhammed Bello yo lomto ɗum. Hawsankooɓe, e urɓugol Tuwaareg en nokku Ayiir (Aïr), kam e laamɗo Kanem Bornu, calii laamu diine kiisɗo Sokoto. Muhammed Bello nehi ɓe. Muhammed Bello sankii e hitaande 1837. Miñiiko Usmaan (Atiku) lomtii mo e gardagol laamu nguu haa hitaande 1843. Yoruba en itti laamu Oyo e juuɗe Fulɓe Sokoto e wolde Oshogbo e hitaande 1840. Moodibo Aadama, gooto e yahdiiɓe Usmaan Dan Fojo, jooɗii Yola, yaajtini laamu mum haa to fuɗnaange worgo laamlaamu Sokoto e hitaande 1841. O haɓi e leƴƴi sanamiyeeji rewo Kamaruun, o haɓi e laamɗo Manndara, o wootiɗini diiwaan Fommbina (worgo) oo, mo o inniraa, woni Aadamawa. E noowammbar 1842, ɓiy Muhammed Bello biyeteeɗi Aali roni laamu to Sokoto, caggal sankaare Atiku. Ko e njiimaandi makko yoga e nokkuuji poolanooɗi keɓtiti ndimaagu mum, hay so tawii, e ɗemngal, ina njaɓi yowitaare mum en laamiiɗo juulɓe jooɗotooɗo to Sokoto oo.
E hitaande 1903, doole goɗɗe koɗii nokku oo : Biritaannaaɓe keɓti Kano (feebariyee), e Sokoto (marse). Keerol gonngol hakkunde Niiseer e Niiseriyaa hannde ngol woɗɗondiraani e keerol gonnongol hakkunde laamlaamu Sokoto, bannge worgo, e laamuuji jeynooɗi koye mum en (Gobiir, Maradi e Sinndeer) bannge rewo.
Laamlaamu Tukuloor
Tesko : So en ndewii e helmere « tukuloor », ndew-ɗen tan ko e innde nde nguu laamu anndiraa ndee, kono en keɓtinaani nde, sibu, e miijo men, haannoo wiyeede ko « Pulaar » walla « Fulɓe », maa so juutii « haalpulaar ».
Ko pullo biyeteeɗo Al Hajji Umar Taal sompi laamlaamu Tukuloor nder bannge e leydi Mali hannde ndii. Ɗuum ko caggal nde o ummitii hajju to Makka e hitaande 1936, omo ardi e tiitooɗe « Al Hajji » e « Kaliifa » laawol Tijjaan wonande Sudaan. Caggal nde o duumii e Fuuta Jaloŋ (Leydi Gine hannde ndii), o jeyaa tigi-rigi ko e Fuuta Tooro ɗo o umminiri wolde Jihaadi e hitaande 1850.
Caggal nde o buɓɓondiri e konu koloñaal Farayse, e caggal deestagol uddo Madiina e lewru sulyee 1857, o tiindtii faade fuɗnaange, konu makko ina yana e laamuuji bambarankooɓe. O heɓti Segu ñalnde 10 marse 1861, o waɗti ɗum laamorgo makko. Hitaande caggal ɗuum o woppiri ngo ɓiyiiko biyeteeɗo Aamadu Taal, o tiindii Hamdallaay, laamorgo laamlaamu fulɓe Maasina. O mooloyii to Degemmbere, o wirnii ɗoon e kaaƴe Bañnjagara e hitaande 1864. Baaɗiiko Tijjaani Taal lomtii mo, waɗi Bañnjagara laamorgo Laamlaamu Tukuloor. E hitaande 1890 Faraysenaaɓe keɓti Segu e ballal wambarankooɓe. Ahmadu mooloyii to Sokoto, nder hirnaange Niijeriyaa.
Tesko : ko ɗoo njoofnir-ɗen daartol hirnaange Afrik. Eɗen mbasiyoo banndiraaɓe nde ndokkata en heen miijo mum en, caatanoo en heen ko sellaani, ŋakkitana en heen ko timmaani.
Bookara Aamadu Bah
