Hannde leyɗeele amen nay ene ngoni e kaayaa mbeeyaa. Ɗeen ngoni : •Durmam Daƴƴel ɗo « Gine » keewnoo nanngeede hay so fetel woodaani. •Tampi Daroo ɗo wiyatenoo ene « Mali » ɗannotonooɗo mo yooɓaaki. •Salndu Gelooki ɗo hay gooto ɓuraaka saka wiya koko « Ɓurkinaa ».
Jooni kadi ko Luggel Lahel sara kolongal amen « Nijere » joñre.
Addi ɗum noon, ko caggal nde min naati e Demokaraasii, min ngootii, mi cuɓii ardiiɓe ɓe min koolii, min njamiri yo cafran min caɗeele min njogii to bannge faggudu, jaŋde, cellal, njulaagu, renndo e ko nanndi heen. Min tinaani min maataani tan, haa gayi ngari perii paali nebam. Pedane penndanooɗe fof ndufi gila ɗaanaaki. Ndeke ko koninkooɓe wiyɓe « ngari ko ittude fenaande e daɗndude ɓesnguuji », ko ɓeen ndergiti laamuuji amen, nduɗtii ene mbiya min « liingu waawaa ndiyam ». Sabu ko ɓe mbiynoo eɓe mbaɗa koo, ellee wonaa e ɗuum ɓe ngoni. Wonaa nii ellee, maa mbiyaa ko ɗuum woodi.
Hannde, cogguuji fof ko ko ɓeydii. Cafrirɗe ngalaa, hay goodnooɗe ɗee ne ngalaa safrooɓe saka leɗɗe ko safriree. Jaŋde, mi wiyataa nii ko ko lohi, mbiyat-mi ko ko yahri caggal. Hannde, kala mo alaa ko tami e gabbe kaalis, ɓiyum winndotaako e hay duɗal gootal, sabu woodi tan ko duɗe jaambureeje, ɗe njoɓdi mumen ɗalataa wooda ko waɗaa e barme. Liggeyaaji ngalaa. Ko ɗum waɗi sukaaɓe fof nana ɗannoroo suuɗo suuɗoondu, rewrude e ɗee laaɗe boomooje. Ɓesnguuji fof koko kuli ene paayi, sabu baasal duumaade e nokkuuji hee kala. Min cikkunoo noon, ko so inntortooɓe ko murtuɓe ngarii, maa mbaɗ ko woɗɓe ɓee mbaɗaano. Kono tan, wayi ko no gooto fof koko moɗti aaccere mum. Huunde ene wonti « alaa ɗo yahnoo, artii ɗo wonnoo ».
Ɗum fof e wayde noon, fuunti kam fotaano wonde heen saka jaggude leydi ene ulla e gite yimɓe. So tawii arnooɓe faabaade tawii ɗemɗe faabeteeɓe ene lifii sabu mumen horaade ɗomka, so ɓe tawii fotnooɓe faabeede ene kaɓɓi deedi sabu heege, ɓe ngarii ɓe mbiyi « addi min ko riddude Farayse yoo yaltu leydi ndii sabu gasnii ngaluuji men ». Daliilu maɓɓe ko « Farayse woni tan ko e yaltinde ngaluuji men gonɗi e nder leydi ene huutoroo, tawa ɓesnguuji men ene tammoo ɗe looraani ».
Gila Faraysenaaɓe ngoni Durmam daƴƴel, Salndu Gelooki, Tampi Daroo e Luggel Lahel ko jooni ɓe tinata woni ko e ñaamde ngaluuji amen. Ndeen ne dee, kamɓe fof ko toon ɓe njanngi. E nder ɗuum, ene moƴƴi ciftinen, duuɓi Farayse laamii Afrik ɗii no mbayi heewde nii, wiyde ene itta ɗum e ñalawma gooto wonaa huunde newiinde. Ko goonga kay, hannde, ene famɗi e aduna hee leydi potndi e Afrik alɗude : gila e kaaƴe jamaa, kaŋŋe, petorol, gaas haa e kire, ene famɗi haayre rimre nde woodaani e les wertaango Afrik.
Kono tan, nde tawnoo en ngalaano ganndal, en ngoodaano kaɓirɗe, tee peeje no ɗiin ngaluuji njaltiniraa haa e no kuutoriraa jeyanooka e mbaawkaaji men, ardinooɓe en gila nde Afrik heɓi jeytaare mum ɓee njebbili. Leydi fof, halfunooɓe ɗumen ɓee ngoni e huutoraade ko woodi koo. Ko ɗum waɗi, leyɗeele ɗe Farayse halfunoo ɗee, ko Farayse ɓuri naftoraade ngaluuji mumen. Leyɗeele ɗe Engele jiimnoo ɗee, ko Angalteer neemii e ngaluuji mumen. Ko noon kadi e ɗe Purtogaal joginoo geɗe mumen ɗee. Firti tan, ko won ko ɓe kaalaani. Maa mbiyen ɓe ngoni ko e ullude e gite yimɓe leydi.
Maa wonii ɓe keɓtu laamu kono ɓe nganndanaa ɗum, ɓe mbaawanaa. Walla tawa won anniya ngoɗka ka ɓe njogii,ɓe njiɗaa yimɓe tina. Ko wayi no « jooɗaade e jappeere laamu hee waɗta ɗum galle baaba ».
Malal Sammba GISE
