Ñalnde 4 mars 2009, Ñaawoore kuuge winndereyankoore (Cour pénale Inernationale – CPI) jooɗiinde to wuro ina wiyee La Haye to leydi mbiyeteendi Pays-Bas, ñaawii wonde Omar el Beshiir, hooreejo leydi Sudaan, ina foti nanngeede sabu warhooreeji nder wolde (crimes de guerre) e warhoore winnderankoore (crime contre l’humanité) to diiwaan biyeteeɗo Darfuur, gonɗo e nder leydi Sudaan. Ñaawoore nde ina yooɓtorii mo geɗe ɗiɗi :
Ñalnde 4 mars 2009, Ñaawoore kuuge winndereyankoore (Cour pénale Inernationale – CPI) jooɗiinde to wuro ina wiyee La Haye to leydi mbiyeteendi Pays-Bas, ñaawii wonde Omar el Beshiir, hooreejo leydi Sudaan, ina foti nanngeede sabu warhooreeji nder wolde (crimes de guerre) e warhoore winnderankoore (crime contre l’humanité) to diiwaan biyeteeɗo Darfuur, gonɗo e nder leydi Sudaan. Ñaawoore nde ina yooɓtorii mo geɗe ɗiɗi :
– warhoore winnderankoore, woni muumtugol, walla jiyɗingol (baɗtugol jiyaaɗo), eggingol walla kala gollal yoorɓerndaagu joopingal siwil en ;
– warhoore wolde, woni jaɓɓugol doosɗe walla aadaaji wolde, tawa ko jaɓɓugol ɓurtungol, ceedtinngol. Ɗeen doosɗe ina cifaa e nder nanondire adunakooje, ko geɗe ɗe aduna hawri potaani waɗeede hay so tawii noon ko e nder wolde …
Kono ñalnde 13, porkireer Ñaawirde nde wiyi ko alaa e sago o ɓeydanee heen,
– « warleñamaagu » (génocide), ɗum woni warngo yimɓe, tawi ko e teyaaɗe, huftodinngo, jopiingo goomu mbaawngu siforeede leñol walla lannda diine walla goobu nguru ɓalndu ;
Ñaawoore nde werlii ko ko wiyetee manndaa nanngugol adunankeewo (mandat d’arrêt international). Ɗum firti ko ina waɗɗii leyɗeele winndere ndee kala nanngude mo, so keɓii mo, ngadda mo yeeso ñaawoore.
Ngalɗoo kuulal jibinii jiiɓru mawndu e nder winndere nde, sibu ko ngol woni go’o ko laamɗo dowla ina fawee ngal kuugal. Haala mawka sibu leyɗe keewɗe njaɓaani ɗum, hay Dental Afrik wonanaani ɗum, sibu e miijo mum, kuugal ngal ina waawi ɓeydude jiiɓru, kuulal ngal ina foti yoyeede mbele yimɓe ina mbaawaa yiylaade jam. Won heen kadi mbiyi ko hay sinno ñaawooje bayɗe nii ina ƴettee, eɗe poti faweede e denndaangal waɗɓe golle bonɗe ; ɓeen miijotoo ko bonannde Amerik to Irak walla Israayiil to Palestiin ekn …
Leydi Siin hollitii wonde weltaaki e kuugal ngal, hay so tawii yimɓe heewɓe mbiyi ɗum haawaani ɗum en e leydi Siin, nde tawnoo ina jogii nafooje keewɗe e nder Sudaan.
E nder leydi Sudaan he, ko ina wona 10 000 neɗɗo ceppii ñalnde 5 mars nde ngam hollitde luulndaare mum en ngal kuugal. Omar el Beshiir e hoore mum alaa ko heddani aduna o, e miijo makko, ɗumɗoo fof ko golle « koloñaal keso ». E wiyde makko, woni « warkoyeeɓe ko ardiiɓe Amerik, ko ardiiɓe Orop, kono kadi ko yahuud en ». O waɗti heen ngamri … E nder heen o yamirii yo pelle 13 paabotooɗe njaltu leydi makko, ina heen MSF (Médecins sans frontières) e Fedde wiyeteende ACF (Action contre la faim). Ɗeen pelle njeertinii musiiba baawɗo heptaade mooliiɓe ɓe so tawii njaltii leydi ndi.
Holi Omar el Beshiir ?
Omar el Beshiir jibinaa ko ñalnde 1 saawiyee 1944. Ko e 1980 o heɓi garaad Seneraal, o waɗi biyeteeɗo Sadek el Mahdi, toɗɗanooɗo hooreejo leydi Sudaan, kuudetaa e hitaande 1989. O fusi denndaangal partiiji dawrugol, kam e parlemaa. O sosi njuɓɓudi ina wiyee « Diiso sawriyankeewo Kisal Ngenndi » ndi o ardii, o woni hooreejo hilifaaɓe, o woni kadi gardiiɗo konu e kalifu kisal leydi … Gardagol makko leydi ndi laawɗinaa ko ñalnde 16 oktoobar 1993. O idii ko nanondirde e islaamiyanke biyeteeɗo Hasan el Turaabi, hade makko ooyde ɗum, caggal ɗum o soki ɗum e hitaande 1999. E hitaande 2000 o yeewtidii e seegiyankooɓe worgo leydi ndi, o ɓallondiri e Siin, o ummini wolde Darfuur.
Wolde Darfuur, ɗo bone ɗe ummorii
Darfuur ko nokku keedɗo hirnaange Sudaan. Ko ina wona miliyoŋaaaji joy haa jeegom fittaandu ina koɗi heen. Diiwaan o wonaa ƴellitiiɗo to bannge faggudu.
Wolde nde fuɗɗii ɗoon ko e hitaande 2003. Sababuuji wolde nde ko ɓooyɗi sibu ko hare hakkunde leƴƴi. Bonanndeeji wolde nde ina ŋiimee e ooɗoo sahaa e 300 000 maayɗo, hedde miliyoŋaaji tati egguɓe e 230 000 mooliiɓe to fuɗnaange leydi Caad. Gure duppaaɗe walla muumtaaɗe haa takki, jawɗeele pefaaɗe, gese duppaaɗe : ko ɗum addani yimɓe ɓe dogde, ɓe compi to Caad fotde 12 tunndunde, ɗum jiidaa e capanɗe tuddule egguɓe. Ko ɓuri heen heewde ko sukaaɓe e rewɓe.
Laamu Sudaan naataani e pelɓondiral gadanal hakkunde leƴƴi ngal, baɗnongal e hitaale 1987-1989 hakkunde leñol ‘Fuur ’ en ‘Aarabeeɓe’. Pelɓondiral ɗiɗmal ngal waɗi ko hakkunde 1996 e 1998 hakkunde ‘masalit ’ en e ‘Aarabeeɓe’.
Kono sababuuji kareeli ɗi ina keewi, kono eɗen mbaawi teskaade heen :
- yooro e paaɗtugol nokkuuji nguurndam ;
- keewgol e ceertugol leƴƴi, e naatnaatondiral mum en : wolde 2003 nde fuɗɗorii ko hakkunde ‘Sagwaa’ en e ‘Aarabeeɓe’ caggal ɗum reɓi haa yettii leƴƴi goɗɗi ɗi ; Yanti heen, Sagwaa en ɓe ina kaɓee kadi to leydi Caad ;
- jiytugol petroŋ e diiwaan he (naatnii heen leyɗe mawɗe, ko wayi no leydi Siin) ;
- Sudaan ko leydi njaajndi. Laamu ngu huɓindaaki no moƴƴi leƴƴi koɗɗi e ladde ɗi, ɗi ceertataa e murtude.
Ko e dabbunde 2003 luulndiiɓe Omar el Beshiir puɗɗii wullude. Ngam pinde ɓe, o ɗacciti ‘milis’ aarabeeɓe wiyeteeɓe ‘Janjaawid’ en yo njan e maɓɓe. Ardii ɓeen ko biyeteeɗo Shukratallah, ko o ofisiyee larme o wonnoo. Konu Sudaan yantini heen kadi bommbude gure Darfuur. Nii woni, laamu ina fiyra ɓe bannge, ruggooji taƴooɓe ina njanira e maɓɓe bannge goɗɗo o. Heewɓe mbiyi wonde ko laamu Omar el Beshiir, rokki Janjaawid en ɓe kaɓirɗe yo njan e Darfuurnaaɓe. Ina jeyaa e haalɓe ɗum, pelle paabotooɗe kam e jooɗaniiɓe leyɗe goɗɗe e leydi Sudaan he.
Hol doole pelɓondirooje ɗoon
Ɗum noon, no mbiyruno-ɗen, heen bannge ko Janjaawid en. Ko ɓe Aarabeeɓe. Ko ɓuri heewde e maɓɓe njeya ko e leñol ina wiyee Abbala. Laamu ngu yeddii ko wiyaa ina walla ɓe ko. Kono tan, Muusaa Hilaal, gooto e mawɓe Janjaawid en ɓe, nomaama, waɗaa diisneteeɗo e nder laamu Sudaan.
Oya bannge ko ‘rebel’ en. Aɓe mbaɗi fedde wiyeteende ‘Konu Ndimaagu Sudaan’ (SLA) e ‘Dillere ngam Nuunɗal e potal’, ɓe Amerik wallitta, wonɓe worgo leydi ndi.
Hakkunde maɓɓe ko doole keedooje, fotde 7 000 soldaat Dental Afrik neldi toon ngam reende siwil en. Kono nafoore maɓɓe ina hakindii. Ɗum addani Fedde ngenndiije neldude toon, e hitaande 2007, soldateeɓe (casques bleus) ngam wallude militeeruuji Dental Afrik.
- Innde Sudaan nde ummii ko e « Bilaad es Sudaan ». Bilaad es Sudaan firti ko « leydi ɓaleeɓe ». Ɗemɗe carɗinaaɗe e leydi ndi ko Arab e Engele. Ɗemɗe goɗɗe ina kaalee toon, ɓurɗe heen maantinde ko ‘Dinka’, ‘Fulfulde’ e ‘Nuer’
- Ina wiyee wonde innde Darfuur nde ummii ko e leñol ngol kaalno-ɗen dow ina wiyee ‘Fuur’ : woni Daar (Galle, nokku) ‘Fuur’ en.
Bookara Aamadu Bah
Dental leyɗe Amerik kam e leydi Siin, nde tawnoo ciifaani doosɗe ñaawirde winndereyankoore nde, alaa ko kaali nde Goomu kisal Fedde Ngenndiije ɗaɓɓi ñaawde Omar Al Bashiir.
Ndeeɗoo ñaawirde jogii hakke ñaawde tan ko yimɓe ɓe leyɗe mum ciifi doosɗe mum, walla yimɓe tuumaaɓe warhoore e nder leydi ciifndi doosɗe ɗe. Goomu kisal Fedde Ngenndiije ina rokkaa mbaawka waasde ɗooftaade ɗuum, waggina ñaawoore neɗɗo kala. Ko ɗum woni ko ngu tabitini to Sudaan sibu siifaani doosɗe CPI, kam e Israayiil e Dental leyɗe Amerik e Siin e Riisi. 108 dowla ciifii doosɗe ɗe.
__________________________
Ngonka Sudaan jeyaa ko e geɗe ɓurɗe woƴde OBAMA.
Ko ɗum addani mo toɗɗaade neɗɗo mo alla ko woni golle mum, so wonaa reende ngonka Sudaan. Ko ñalnde alarba 18 mars 2009, o toɗɗii oon neɗɗo, hono seneraal Scott Gration (gonɗo e alteret). O jeertinii laamu Sudaan wonde ko ko naamnittee kala bonannde waɗnde toon, kala maayɗo toon tawi saabii ɗum ko ndiiwgu pelle paabotooɗe ɗe.
O wiyi « Sudaan jeyaa ko e geɗe ɗe min ngardini e oo sahaa mo deeƴre e nuunɗal katojinaa no feewi. Bontugol ngonka nguurndam e oo nokku ina addana golle ɗe heñoreede no feewi ».
« Feere bonnde nde laamu Sudaan ƴetti, so riiwde pelle paabotooɗe gonnooɗe e leydi mum, maa woppu toon yolnde mawnde e ɗamtindaare mawnde. Laamu Sudaan gaddii kala fittaandu waasaandu toon ».
