Deftere SIDA e Pulaar : jokkondiral e doktoor Alhuseyni Sal

“Yiɗde hoore mum fuɗɗorii ko e yiɗde ɗemngal mum”

Fooyre Ɓamtaare jokkondirii e gooto e annduɓe men, biyeteeɗo Alhuseynu SAL, noddirteeɗo kadi Maamuudu Rakiyel, jeyaaɗo Baabaaɓe Looti, gonɗo oo sahaa, to leydi Kanadaa (Canada) e wuro wiyeteengo Vancouver, ligootooɗo e  Opitaal (hôpital) mawɗo biyeteeɗo « Saint Paul’s Hospital » e nder tunndu (départment) « Pathology and Laboratory Medicine The James Hogg iCAPTURE Centre for Cardiovascular and Pulmonary Research « . 

Oo musiɗɗo ina wallifii defte keewɗe e Pulaar jowitiiɗe e won ɗiin ñabbuuli, haa arti noon e SIDA. So Alla jaɓii ma en njaltin ɗeen defte e jaaynde he e tonngooɗe men paaɗe. 

Naamnal : Min nanii a wallifiima, walla aɗa jogori wallifaade defte e Pulaar, ngam findinde yimɓe ɓe ko faati e won ɗiin ñabbuuli, walla won ɗeen  geɗe, no ngoo miijo ardi e ma ?

Alhuseynu SAL : Miijo winndude e Pulaar ngam findinde yimɓe e ko faati e njabbuuli ko miijo ɓooyngo. Kono, miijo ngo ɓenndi tan ko e duuɓi ɗiɗi battidiiɗi ɗi. Caggal nde piilaami lefol doktoor to Farayse, mi ariino Muritani, kawrit-mi e mawningol « ñalngu adunakeewu SIDA« . Wonaniino mi teddungal e weltaare nde fedde « Jeune Enfant et Bien être social » to Baabaaɓe ɗaɓɓiri mi  tawtoreede hiirde nde ɓe mbaɗno toon e nguun ñalngu. Won naamne umminooɗe e yimɓe tawtoraanooɓe ndeen hiirde pewnanooɗe e am, ko feewti e SIDA e nabbuuji goɗɗi. Ko ɗeen naamne nobbimi haa ummiimi e faamninde ɓe paamaano walla kadi siftinde faamnooɓe. Sikke alaa won dariiɓe e faamnude ko adii jooni, kono tawde alla waɗii ko e wiɗto ñabbuuli ngollat-mi, waɗde kay hare nde ina noddi mi. Tawde kadi neɗɗo fof won ɗo heedi e nder renndo mum, waɗde, ina waɗɗii kam addude ballal am ko feewti heen e ɗaminaade ma ɗum naftu. Ina weeɓi hannde yiytude defte e Farayse walla e Engele, ma walla Arab, kono defte pulaar pewtuɗe e oon fannu keewaani. Ko ɗum waɗi pellit-mi winndude defte ɗe. Mdoɗo waawnoo winndude defte ɗe tan mi haaɗa heen, kono mi tawii janngugol ngol weeɓanaani moni kala, ko ɗum waɗi, mboɗo waɗani kala deftere banndaaji (cassettes) mbele ma ɓeen ɓe njiyataa binndol mbaaw heɗtaade, paama kadi naftoroo.

 Naamnal : Ko tagmaa fuɗɗoraade deftere SIDA ?

Alhuseynu SAL : Bookara, ngalɗoo naamnal ina waɗi faayiida no feewi. Mi adoriima  deftere SIDA sabu ko ñabbu kulɓiniiɗo, ndillinngu aduna oo fof. Hay mo heɓaani SIDA, walla hay mo  yiyaani ñawɗo SIDA, nanii ñabbu ngu. Refti heen, ina hasii kala nde SIDA innaa, hakkilaaji fof ndoganta ko Afrik. Won wiɗtooɓe wiyooɓe nii ko e nder Afrik SIDA ummii, kono tan hakkile am jaɓaani ɗum tawo. Ko woni goonga mo en mbaawa salaade, ko e nder Afrik tigi ñabbu ngu ɓuri duumaade. Won e leyɗeelede e nder Afrik ɗo tawataa SIDA ina boomi feccere e wuro. Hay sinno Muritani yettaaki ndeen keɓnde tawo, en potaani welsindaade. Afrik ina yaaji kono so mi ƴeewii no ñawu ngu reɓrata nii, ina wayi no Afrik ina famɗi. SIDA filtatno e won leyɗeele tan, kono jooni ñabbu ngu heɓii keɓɗe kulɓiniiɗe. En potaani fadde ha ngu heɓa en nde ummano-ɗen ngu. Ina foti gooto kala faama wonnde nawu ngu nana naatira seeɗa-seeɗa e nder men. Deftere nde mbindu-mi nde ina wayi no ko jaaynde nde peewnu-mi e leñol ngol kala, mawɗo e suka, debbo e gorko fof ina toɗɗaa.

Hol fannuuji goɗɗi nganniyi-ɗaa yaaɓande ?

Alhuseynu SAL : Caggal deftere feewtunde e SIDA, mboɗo dooki defte goɗɗe peewtuɗe e ñabbuli ɗi ngandu-ɗa ina to men, maa walla ina ndooki en. Heen defte ɗiɗi ɓalliima e joofde. Heen wootere feewti ko e ñabbu heeñere wiyeteengu « hépatite« , woɗnde nde feewti ko e nawu mbiyeteengu taasiyoŋ « hypertension« . Heen deftere fof ina yahda e kaset mum. 

Naamnal : Hol no njiyru-ɗaa ballal jannguɓe fulɓe faade e leñol ngol foti siforaade?

Alhuseynu SAL : Gooto fof e kala ɗo heedi ina waawi addude ballal mum faade e leñol ngol. Ko ardii fof jannguɓe fulɓe ina poti faamninde sukaaɓe arooɓe les ɓe wonde doole leñol ko e ganndal keɓotoo. So neɗɗo majjinaama ha majji, ina wayi no halfaama. Salaade kalfaandi noon fuɗɗorto ko e salaade majjinneede. Heewɓe e sukaaɓe fulɓe hannde njiyataa so wonaa yaltude leydi ndi, kono eɓe poti faamde, hay sinno a yaltii, tawde kay wonii a janngaani a tampat tan. Kadi jaŋde, heewde e famɗude, naftat tan. Refti heen, haalooɓe Pulaar ina mbiya « anndu so a anndii anndin ». Mboɗo sikki waɗde oon mo andi andinaani ina wayi no won ko ŋakkini. Jannguɓe fulɓe e kala ɗo ɓe mbaawi wonde noon, e kala to ganndal maɓɓe yahri, ina poti yeccitaade caggal. Eɓe poti renndude ko ɓe njanngi ko e leñol ngol. Eɓe poti ñemmbude fannuuji moƴƴi ɗi ɓe keɓi e jaŋde maɓɓe mbele ina adda ɓeydaare e maɓɓe kadi  ɓeyda leñol ngol. Eɓe poti kadi haɓanaade riiwtude aadaaji men, maa walla fannuuji nguurdam men nawrooji en caggal. So neɗɗo janngii, faamii, lobbiniima e lobbudu mum kañum tan gooto, ina wayi no ganndal makko naftortaake sabu, ganndo mooftuɗo ganndal mum cifortoo-mi ɗum ko no nagge heewnge kosam, kono nge jaɓataa ɓireede. 

Naamnal : Hol miijo e Fooyre Ɓamtaare ? e Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani ?

Alhuseynu SAL : Bookara, mi wonaa gannduɗo pelle ɗe no feewi. Kono aɗa foti anndude Sal Mammadu Abdarahmaani ɓurɗo andireede Mamma Deede (Bookara : miɗo anndi mo no feewi sanne).

Oon gorko ko mawni am, ko ngenndiyanke mawɗo. O meeɗiino jeyeede e Fedde nde. Ko e makko keewnoo-mi nande haala  fedde nde. Hay sinno gandal am heewaani e fedde nde, mdoɗo laaɓaa tan ko e hare mawnde ɓe ngoni ngam daranaade leñol ngol. 

Sabu yiɗde hoore mum fuɗɗorii ko e yiɗde ɗemngal mum. Kono noon woto neɗɗo sikku kadi ɗemngal mum tan ina yona ɗum, faalkisoo ɗemɗe goɗɗe. Neɗɗo ina foti janngude kala ɗemngal, gila e ɗemɗe taariiɗe ɗum haa e goɗɗuɗe ɗum ɗe, sabu ɗemngal, ko ngal waawi wonde fof, ngal naftat tan. Ɗemngal ko ngalu ngu gasataa haa bada.

Naamnal : Hol ko mbasiyto-ɗaa, annduɓe fulɓe hono maa en, Fooyre Ɓamtaare, e denndaangal Fulɓe ?

Alhuseynu SAL : Won e yimɓe men ina ngondi e sifaaji kulɓiniiɗi. Ina hasii kala nde neɗɗo janngi wayloo haa bonna neɗɗaagu mum. Gandal noon so yahdaani e pinal, ngaal ganndal yooɗataa. Waɗi mi wiyde noon ko heewɓe e jannguɓe men ina ŋakkaa pinal. Sabu ina heewi ɗo neɗɗo janngi haa joofni, ruttii waɗi keerol kakkunde mum e heddiiɓe ɓe. Jannguɗo ina foti lesɗikinaade fotnda hoore mum e heddiiɓe ɓee fof, mbele eɓe mbaawa yeewtude. Sabu maayo, ko ngo heewi ndiyam koo fof, e ko ndiyam maggo weli koo fof, so ngo finnii ƴoogooɓe e maggo keewataa. Ina heewi e men hannde jannguɓe nganndi kono tan ɓurnii, kono neɗɗo ina ɓura neɗɗo ganndal tawa ɓuraani ɗum neɗɗaagu.

Mboɗo wasiyoo Fooyre Ɓamtaare e Fedde Ɓamtaare nde udditantoo kala garɗo ina tammbi miijo moƴƴo, walla doole ballitooje leñol ngol. Sabu Ɓamtaare leñol, wonaa tan e ɓamtugol ɗemngal ngal. Ina wona kadi e ɓamtugol fannuuji nguurdam fof, cellal, maa walla pinal, maa walla diine. Nafoore ɗemngal, wonaa tan haalde ngal, ko huutoraade ngal kadi mbele ngonka yimɓe ina ɓamtoo.

Denndaangal Fulɓe ina poti tan faamde wonde ɓe ndañi koko weeɓaani, sabu ina heewi e nder aduna ɗemɗe kaalateeɗe tawi mbindaaka. Tawde noon Pulaar ina winndoo, waɗde ko kuutorgal moƴƴal ngam ɓamtude leñol ngol.

Waɗi ngalɗoo jokkondiral ko Bookara A. Bah (abriil 2007)

Holi Alhuseynu SAL

Alhuseynu SAL janngii to kolees Baabaaɓe, caggal ɗum to « collège de garçons » to Nuwaasoot, « lycée National »  ɗo o heɓi bakkaa (baccalauréat) e hitaannde 1991. O janngoyi janngirde toownde wiyeteende ISS (Institut Supérieur Scientifique)  ɗo e Nuwaasoot, ko anndiraa hannde « Faculté des Sciences et Techniques« . Ɗoon o keɓi seedantaagal biyeteengal « Maitrise e Biologie-Géologie » e hitaande 1995. Nde tawnoo ko kanko ardinoo (Major de promotion) e kitaale tati deggondirde hono 1993, 1994 e 1995, o hokkaa bursi e hitaande 1995, ngam ɓeydoyde jaŋde caggal leydi. O rewii e Iniwersiteeji keewɗi : Iniwersitee Tunis gila 1995 ha 1999. O heɓi toon Seedantaagal jaŋde luggiɗinaande ko fayti e « Microbiologie » (Diplôme d’Etudes Approfondies e Microbiologie » e lewru abriil 1998. O fayi Farayse, to Iniwersitee “Paul Sabatier to Tuuluus ɗo o heɓi dipolomaaji ɗiɗi : « Diplôme d’Etudes Approfondies en Microbiologie, Physiologie et Génétique Moléculaire » e hitaande 2000, kam  « Diplôme d’Etudes Scientifiques d’Université e Science Naturelles » e hitaande 2001. O ligiima e ɗiin duuɓi ɗiɗi nder laboratuwaaruuji (laboratoires) tati. Gadano o ko e ko fayti e bakteriiji (bactérie), walla mbiyen mboros biyeteedo Shigella flexneri, mboros gaddoowo deedi dogooji bonɗi, caggal ɗum e bakteri goɗɗo biyeteeɗo  Lactococcus lactis jiyteteeɗo e kocce. O wattindorii ko liggaade e sifaa mbuubu mbiyeteengu Drosphila Melanogaster. Ko kanko yiytunoo mo e laboratuwaar batindiiɗo o; ɗum yaltinanooma e jaaynde wiyeteende « Molecular and  Cellular  Biology » e hitaande 2002, (Tongoode mayre ko Mol Cell Biol. 2002 Feb;22(4):1218-32.) Caggal ɗum, laboratuwaar goɗɗo to Farayse to « Faculté de Médecine Lyon » jaɓani mo yo o ar toon ngam jokkitde jaŋde makko. O golliima toon duuɓi tati ko feewti e mboros (Virus) biyeteeɗo « virus d’Epstein-Barr ». E ngoon wiɗto, ɓe keɓii yiytude ko meeɗaano yiyeede, won ko ummotoo e oon  « virus » ina waawi jeyeede e sabaabuuji  ñawu kanseer (Cancer) goddol. Ngoon wiɗto heɓiino saakteede e jaaynde wiyeteende « Oncogene » e hitaande 2004 (Tongoode mayre ko « Oncogene 2004, vol. 23, no28, pp. 4938-4944). Ndeeɗoon jaaynde huptodini almudaagal makko o fiilaa doktor ko faati e « virologie Moléculaire »  ñalnde 7 oktoobar 2004. Caggal ɗum o noddanooma e nokkuuji keewɗi : to Farayse e to Siin, kono tan o felliti nootaade ko e noddaadu Opitaal Sherbrooke to Canada. O liggiima e oon opitaal ko ina tolnoo e lebbi sappo e nder « Laboratoire Génétique Médical ». Liggeey makko feewtunoo ko e kanseer nguru ɓalndu.  Caggal ɗum gila e lewu saawiyee 2005, o woni ko opitaal « Saint Paul’s » e wuro wiyeteengo Vancouver. Liggeey makko feewti jooni ko e mboros biyeteedo « Coxsackievirus » ngam etaade faamnde hol no oon mboros addirta ñabbuuli ɓernde.