Banndiraaɓe, yeewtere men hannde toɗɗii ko nguurndam gooto e daarorɗe yontaaji, sagata timmuɗo basorɗo, keccel laaɓa juuɗe, jaayre e nder yontaaɓe.
Nanngaten hannde ko nguurndam oo mo ngannduɗaa, wuuri ko seeɗa, laamii kadi ko seeɗa kono ñalaaɗe mum e ñaam golluuje mum njiƴƴata ko e njuuteendi aduna. Nanngaten hannde ko nguurndam Tomaa sankara.
Eɗen nganndi ko ñalnde alkamisa 15 nduuɗoo lewru kawle ndu ngonɗen, hitaande 1987, o jamfanoo, o waraa, heedde 16w30. Hikka kadi e ndeeɗoo hitaande 2009, ñalawma artii banndi mum, ñalawma alkamisa o hawri ko e 15.
Ko ɗum waɗi banndiraaɓe heewɓe ɗaɓɓiti nde nduttittoɗen e nguurndam oo gorko gaannuɗo wiɗtooɓe e winndooɓe, haaliyankooɓe e yimooɓe.
Guurɗo mo tinaaka so maayii, woyetaake sabu ko yettata guurɗo ko, ko ɗuum woyata maayɗo. Yettata guurɗo ko gollal mum; woyata maayɗo ko gollal mum.
Ngam waɗande banndiraaɓe yeewtere nde, nduttitiɗen ko e deftere nde mbinnduno ɗen e dow nguurndam oo gorko gila e hitaande 1987, yontere caggal sankaare nde kono nde muuloyaa ko Farayse e ballal gorko ngenndiyanke, gardiiɗo hannde to dowla Senegaal Fedde A R P/ Tabital Pulaagu hono musiɗɗo Mammadu Alasan Bah. Nde yalti e muulirde Binndi Pulaar ko ñalnde 23 lewru bowte hitaande 1993. To bannge wallifo mayre won ko ƴoogɗen e deftere jaayndeyanke gooto ena wiyetee Seneen, caggal ɗum ko ko rajooji e jaayɗe caaktunoo e sankaare nde. En ndañiino kadi fartaŋŋe jokkondirde e yimɓe jeyaaɓe toon e wuurnooɓe toon, ko adii nde njillotoɗen leydi ndi.
Maa en eto joofanaade heen banndiraaɓe: Nde o jibinaa kanko Tomaa Sankara, no o janngiri, no o naatiri e konunkaagu, nde o anndondiri e Belees Kompaawore, to Belees Kompaawore jibinaa e no janngiri, caɗeele laamuuji Hot Woltaa, no Tomaa Sankara ardi e laamu, hol nde Hot Woltaa waɗti wiyeede Burkinaa Fasoo? Hol ko addani Tomaa wareede ? E hol ko heddii e Sankara caggal maayde mum?
Ko adii nde naatanten nguurndam oo gorko tedduɗo, birniiɗo hannde e gite yimɓe, mo wirnotaako haa bada e hakkillaaji mumen, ena jojji nde njubbanten banndiraaɓe jubbannde daartiyankeere leydi ndi e aardinooɓe ndi, ko adii garal makko kanko Tomaa Sankara e jappeere, hay so en njuutnaaki.
Hakkunde teeminannde 11ɓere fayde teeminannde 14ɓere, nokku o wonnoo ko dingiral kure e gaawe, laañe e silamaaji hakkunde harbiyankooɓe ummortonooɓe bannge rewo leydi Gaana hannde ndi e joom diineeji en wonɓe bannge worgo to diiwaan Tenkedoogo. Ɓeen ruggiyankooɓe ena mballondiratnoo e joom diineeji en tawi ko jeyaaɓe e nokku he.
Adii hoɗde ɗoon e nokku he ko leƴƴi moosinkooɓe. Ena jeyaa e laamɓe ɓurɓe dowlude e ɗiinɗoon leƴƴi, laamɗo biyetenooɗo Mogo Naaba kuuda. O jeyaa ko e laamɓe adii laamaade nokku o. O jooɗinoo ko e diiwaan ɗo wiyetee hannde Wagadugu.
Hakkunde teeminanɗe 16 e 17 gure lammuɗe peeñii. Kannje fof e lammude e oon sahaa, ko ɗeeɗoo gure nay ɓurnoo: Faada, Wagadugu, Tenkedoogo e Yaatennga.
E oon sahaa kadi Purto Geec ngariino e leydi he. Ko kamɓe nginni wooto e maaje nokku o, ɓe mbiyi ngo: Woltaa. Hannde e ngeeɗoo ñallunge ngo wiyetee ko Muhun.
E teeminannde 19ɓere, nokku o wuliino jaw: ko mi warii, mi gañii walla mi dahii hakkunde laamɓe waɗtondirnooɓe gite. E hitaande 1896 tawi tuubakooɓe ngarii haa e Daawme, ɗo wiyetee hannde Bene e to Sudaa, ɗo wiyetee hannde Mali, ndañi no naatiri e ndii leydi haa njettoyii laamorgo ngo e to bannge worgo to diiwaan Gurunsi.
Duuɓi ɗiɗi nde pawtinoo heen, tuubakooɓe Farayse ndañi sago mumen e ndii leydi so jiimde denndaangal diiwanuuji mayri. Ngam yiɗde tabitinde ndiin njiimaandi, ɓe mbaɗi konunkooɓe maɓɓe, kamɓe tuubakooɓe ɓe, ɓe ngardini ɗum en e nder ɗeeɗoo gure: Wagadugu, Kuudugu, Faada, Ngurmaa, Wahiguya, Tenkedoogo, Kaaya, Doori, Boobo Julaso, Deedugu, Gaawa e Bacce.
Nde yahi haa e hitaande 1919, ko ndeen woni nde leydi ndi rokkaa innde Hot Woltaa. Hot firti e ɗemngal Farayse ko ko toowi, woltaa e ɗemngal Purto Geec en ko maayo walla caanngol. Innde nde fof firti ko maayo toowngo walla caanngol toowngol.
Keeri mayri ndarnaa, ndi yantinaa e jeyi tuubakooɓe. Ndi yantaani tan e jeyi tuubakooɓe haaɗi ɗoon, kono ndi wonti ko faawru gollotooɓe, gollantooɓe leyɗeele Afrik bannge hirnaange gonɗe e les njiimaandi Farayse haa teeŋti noon e Kodduwaar. Golle ɗee ne, no paamirton, ko golle ndoolndoolaagu ɗe aldaa e njoɓdi. Nde yahnoo haa ɓooyi, luure pusi ndi, kayri leydi ndi. Heen bannge, yiɗɓe gollinde nana njiirondira ndi; oya bannge ko ɓinngu baabaagu hakkunde Noppi Boɗeeji e dow mayri diwtii aada.
Nii woni, ngam safrude luure ɗe, ñalnde 5 lewru siilto maa mbiyen settaamburu hitaande 1932, yamiroore ari yo leydi ndi fecce hakkunde Kodduwaar, Sudaa( Mali hannde) e Niiseer.
Kodduwaar roni Wagadugu, Kuudugu, Tenkedoogo, Kaaya, Gaawa, Bacce, Boobo Julasoo e feccere e diiwaan Deedugu. Sudaa, kañum ne, nawi feccere heddinoonde e diiwaan Deedugu nde e diiwaan Wahiiguya o fof. Niiseer nawi Faada, Ngurmaa e Doori.
Hot Woltaa wontaani walla rennditaani gila nde feccanoo so wonaa ñalnde 4 settaamburu hitaande 1947. Duuɓi ɗiɗi pawtii heen Farayse neldi koohoho mawɗo hono biyeteeɗo Muraag, yo won goforneer Wagadugu tawi fayndaare mum ko ko haɗde leydi Hot Woltaa ndi yantude e fedde » Dental Potal Afrik, ɗum woni e ɗemngal farayse R D A( Rassemblement Démocratiŋue Africain).
Nde o yalti leydi e hitaande 1953, o ɗacci ko haɓɓere woltanaaɓe fusii, wontii pelle tati luurondirɗe hakkunde mumen, luurondirɓe kadi e » dental potal Afrik ». Pelle dawriyankeeje ceeraani e soseede kono pelɓondiral hakkunde majje seeraani e waɗde.
E hitaande 1958, ñalnde 28 settaamburu, nokku biyeteeɗo Hot Woltaa o daranii yo wontu hankadi ndenndaandi, njeyaandi e fedde leyɗeele gonɗe e les njiimaandi Farayse. Ñalnde 19 abriil 1959 toɗɗe maa mbiyen woote dawraa.
Fedde daraniinde potal Hot Woltaa, nde ɓe mbiyata e ɗemngal farayse U. D. W -R. D.A towni. Nii woni ñalnde goo lewru mee e hitaande nde wootere hono gardiino fedde nde toɗɗaa yo won gardiiɗo goomu diisnondiral kalifaaji maa mbiyen jaagorɗe, ɗuum woni e ɗemngal farayse » president du conseil des ministres » . O wiyetee ko Moriis Yame-oogo. Ko kanko lomtinoo gorko biyetenooɗo Useŋ Kulibali nde sankii ñalnde 7 settaamburu hitaande 1958 to laamorgo dowla Farayse. Ñalnde 5 lewru uut hitaande 1960, leydi ndi heɓi hoyre mum.
Tuggude e ñalngu nde leydi Hot woltaa ndi heɓi hoyre mum haa ñalnde 3 saamwiyee hitaande 1966 ko Moriis Yame-oogo laaminoo. Gila oon sahaa kadi haa ñalnde 25 noowaamburu hitaande 1980 ko Sanngulee Lamisanaa jooɗii e jappeere laamu. Caggal ɗuum ko Saay Serboo ardii ndi haa ñalnde 7 noowaamburu hitaande 1982. Tuggude e nguun ñalngu haa ñalnde 4 uut hitaande 1983 ko Saŋ Batiis Waderaa-oogo.
Caggal ɗuum laamu ɓurngu teskinde e nde lamuuji leydi ndi naati dingiral tawi ardii ɗum ko suka cukkitɗo pittaali sukaaɓe afriknaaɓe: oon woni Tomaas sankara.
Hol gonɗo Tomaa Sankara?
Tomaa woni innde nde. Sankara ko yettoode. Ko Sanngare bonnaa, waɗtaa Sankara. Yumma makko ko moosi, wiyetee ko Margarit Sankara. Baaba makko ko pullo, wiyetee ko Sosef Sankara, jibinaa ko e hitaande 1919. Ko konunke o wonnoo. O fellii e wolde adunayankeere hakkunde kitaale 1939 e1945, haa o jeyaa e ɓe Almaañ dahnoo ɓe. Joom-suudu makko, kanko Tomaa, wiyetee ko Mayram Sankara. Ɓiɓɓe makko ko ɗiɗo: Ogiste e Filip. O jibinaa kanko Tomaa Sankara ko ñalnde 21 deesaamburu 1949 e nder wuro ɗo wiyetee Yaako. Ko kanko woni tataɓo e sukaaɓe ɓe jinnaaɓe makko njibini. Sukaaɓe fof ko sappo e nder heen rewɓe njeegomo. Tomaa janngi duɗal mum leslesal ko e wuro wiyeteengo Gaawa.
Ngo heedti ko bannge hirnaange-worgo leydi ndi. O ari ɗoon ko omo yahra e duuɓi jeegom. Ko ɗoon o fuɗɗii hawrude e mbaydi kalfaandi tuubakooɓe. Jiiloowo duɗal wuro ngo ko tuubaak wonnoo e oon sahaa.
Gila ndeen, ena yiyaa e makko, kanko Tomaa Sankara, jaamburaagal e jaambaraagal ngal alaa ɗo haaɗi. Waɗii sahaa gooto, yahdiiɓe makko ena njiɗnoo fijirde welo ɓiy jiiloowo duɗal ngal kono noon kuli luɓaade nde wonnoo ko tuubaak. Oon sahaa noon tuubaak ena hulaa e Afrik haa ko foti alaa. Kanko Sankara, o wiyi maa o luɓo, so ngel saliima, o heɓtira doole ko yiɗi fof yo won. O fokkiti, o tawi cukalel ngel ɗo fijatnoo. Ndeen o yettiima, o haali haaju makko, tuubakel ngel salii. kanko ne o waɗi ko o wiynoo ko, so heɓtude welo cukalel ngel, o nawi haa haaju makko gasi heen, o artiri. Baaba makko noddaa, leeɓtaa, leeɓtiraa sabu ɗuum.
Yahii kadi haa sahaa goɗɗo, sukaaɓe tuubakooɓe nanngi araaraay leydi Hot Woltaa nduppi. Tomaa Sankara renndini sukaaɓe leydi ndi, wiyi ɗumen yo ngar, ngitta ndee yawaare sabu arani arii e nokku, waɗii heen geɗe cewɗe, ko yawaade joom nokku en ɓe. So neɗɗo duppii araaraay leydi, hoyni ko ndiin leydi no diidorinoo. Nii woni e gardagol makko, sukaaɓe kocci cabbi, piyi ɓiɓɓe tuubakooɓe haa ɓafi.
Nde o yawtunoo e kawgel ngam faytude e jaŋde hakkundeere, o fayti e wuro wiyeteengo Boobo-Julaso, e duɗal ɓe mbiyata » Duɗal Useŋ Kulibali ». Ko ɗoon o heɓi berwe makko. Oon sahaa, omo yahra e duuɓi sappo e jeegom. (Ina jokki)
NJaay Saydu Aamadu
