Ngam dottude, eɗen mbaawi wiyde wonde Japoŋ tagiraa ko yerɓude. Japoŋ ko gorwoocol duuɗe hakkunde geec, pawiiɗe e nokku ɗo lare nay leydi mawɗe kawriti. laral Pasifik, laral Amerik-hirnaange, laral Oraasi (Orop-Asi), e laral Pilipiin.
Laral Pasifik ngo ina dirta no feewi feewde hirnaange (fotde 8 cm hitaande kala) ; kanngo heedi les keddiiɗe ɗee. Kala nokku pottital paɗe bayɗo noon ina heewi heewde dille (yerɓo), tee leydi ina heewi fuccitaade ɗoon (wolkaa). Japoŋ nii fawii ɗoon ko e nokku biyeteeɗo «dadol jaynge», sibu ko e dow 450 wolkaa taartiiɗi Pasifik, tuggude Pantagoni haa Alaskaa, tuggi Kamtesatkaa haa Nuwel Selannde.
Hono yerɓo leydi 11 maaris ngoo doolnude meeɗaa waɗde e Japoŋ (toɓɓe 8,9) ; ɗuum so ƴeewdaama e yerɓo Kobee waɗnoongo ñalnde 16 saawiyee 1995 (toɓɓe 6,9) ina woɗɗondiri. Yerɓo doolnungo waɗnoongo e leydi he ñalnde 15 suwee 1896 (duuɓi 111 hikka) ko toɓɓe 8,5 umminiino wempeƴere ndiyam mawnde, moolanaande (meeteruuji 25 tooweendi), boomi tufnde Sanriku, wari ko ina tolnoo e 22 000 neɗɗo. Haa e oo aljumaa 11, yerɓo ɓurnoongo doolnude waɗnoongo e leydi he waɗnoo ko ñalnde 1 settaambar 1923 (hakkunde 7,9 e 8,3) : ngo bonniino fotde 700 000 hoɗorde e nder diiwanuuji Tokiyoo e Yokohoma, ngo yooɓii fotde 143 000 fittaandu.
E nder ɓetirgal doole yerɓo leydi biyeteengal Richter, so jerɓe leydi ɓurondirii toɓɓere wootere, yeru, heen yerɓo wonii 7, ngoya wonii 8, ina wayi no yay (amplitude) yerɓo 8 ngoo ina sowoo laabi sappo yay yerɓo 7 ngoo, kono semmbe yerɓo 8 ngoo, ina sowoo laabi 30 semmbe yerɓo 7 ! Nii woni semmbe yerɓo toɓɓe 6 tolnondiri ko e semmbe bommbe atomik mo Amerik werlinoo e Hirosimaa (15 ujunere ton TNT) ; semmbe yerɓo toɓɓe 7 tolnotoo ko e 474 ujunere ton TNT ; semmbe yerɓo toɓɓe 8,9 waɗngo jooni ngo, tolnii ko e kalito 336 miliyoŋ ton TNT !
E binndol walla mbiyen e haala, toɓɓe daawirgal Richter alaa ɗo kaaɗi, kono, e ko tabiti, yerɓo leydi meeɗaa ɓurde toɓɓe 9,5 ; woni doole yerɓo leydi waɗnoongo to Sili e hitaande 1960, umminnoongo wempeƴere moolanaande (tsunami). E ko aadoraa, yerɓo leydi fuɗɗotoo tineede ko hedde toɓɓe 3 haa 4 (jerɓe tolniiɗe ɗoo ina mbaɗa fotde laabi teemedde ujunnaaje hitaande kala). Yerɓo leydi ina wiyee doolnii tuggude toɓɓe 6. Tuggi 8 fayi dow, heewaani waɗde (laawol gootol hitaande kala), kono so waɗii heewi ko boomde. E nder ɗiiɗoo duuɓi 10 cakkitiiɗi, musibbaaji tago 13 mbaɗii.
E miijo Nikolai Shapiro, gardiiɗo wiɗto to CNRS , kalfinaaɗo kippu ko fayti e yerɓo leydi to nokku biyeteeɗo Institut de physique du globe de Paris (Duɗal ganndal fisik winndere to Pari), «yerɓooji leydi ɓurɗi bonde ko ɓurɗi ɓallaade nokkuuji koɗaaɗi, wonaa yerɓooji ɓurɗi doolnude», ɗum noon, «so leydi yerɓii e eeɓol wuro mawngo, yeru yerɓo leydi waɗnoongo to Kobee e 1995, ɗum ɓuri heewde bonannde. Tolno maggo ko toɓɓe 6,9 wonnoo, e ngo jaasi yerɓo hannde ngo toɓɓe ɗiɗi, ɓurondiral mawngal no feewi (semmbe yerɓo hannde ngo ina sowoo laabi 60 semmbe maggo), kono kanngo ɓuri boomde yimɓe nde tawnoo eeɓi maggo ko e wuro he ngoni».
Hol ko sabii cumuuji ina ummoo caggal nde leydi yerɓi ?
Nde leydi yerɓi to Japoŋ e hitaande 1923, ko cumu bonni koɗorɗe keewɗe. Sabinoo ɗum, ko yerɓo ngo waɗnoo ko hedde midi, tawi yimɓe heewɓe ina kuɓɓi jayli ina ndefa bottaari. Ko hono noon kadi, nde leydi yerɓi to Saafaraasiskoo (San Francisco) e hitaande 1906, cumuuji keewɗi nduppitiima nde tawi ko ɓuri heewde heen saabii ɗum en ko pusgol tiwooji nawooji gaas. Ina jeyaa heen kuraa.
Mbele ko lewru ɓallittoo leydi sahaa e sahaa koo fof ina waawi saabaade yerɓo leydi e no won heen mbiyri nii ?
Eɗen nganndi ñiso lewru e naange ina ɓerna diƴƴe geec, ko noon kadi ngo ƴernirta laral Leydi men ndi. E ngo yettoo 55 cm to ŋorol peccol. Kono tan, e hono no Nikolai Shapiro wiyri nii, «batte ƴero walla ñoƴƴo weeyo walla bempeƴƴe ina pamɗi so ƴeewdaama e batte doole nderndere dillaango Leydi kam e ɓosgol paɗe leydi. Ɗeen doole nderndere e doole boowal ina ɓurondiri no feewi.» Ɓallitagol sahaa e sahaa fof Lewru ngol (fotde 40 000 km ina hakkunde nokku ɓurɗo woɗɗude en oo e ɓurɗo ɓallaade en oo) ina famɗi ko battinta e ngalɗoo ɓurondiral.
Hol no tsunami ardata ?
So leydi yerɓii nder geec, fonngo mum yolɓitto walla ƴuuña (suutoo) e nder mudda daɓɓo no feewi. Ko ɗuum umminta wempeƴere. Wonaa ndiyam ɗam yahata, alaa ko wempeƴere ummotoo (hono no eyɓiniraa e natal ngonngal hee nii), no ‘’ola’’ e nder estaad nii fuku bal nii ; sibu ɗoon yimɓe ɓe ngummoto tan, njuuɗtoo gooto gooto, kono hay gooto e maɓɓe ɓosaani ɗo wonnoo.
Nder geec to, wempeƴere nde ina waawi waasde toowde. Hay so tawii tsunami ina yaawi koyngal, ñay onndo mu mina mawni no feewi, haa ko laaɗe gonɗe nder geec keewaani nii tinde mo. Ina wiyee nii wonde fenti helmere «tsunami» (nde firti e haala Japoŋ ko wempeƴere tufnde) ndee ko awooɓe, sibu wonnooɓe nder geec, ɓe tinataa hay dara, ƴeeŋtoyi tawi tufnde mum en ina boni haa boni. Wempeƴere ndee ƴerata ko maa diwta luggere, ara e pokpokolam, hono no neɗɗo hofirta kaayit nii. Ɗoon e ɗoon kadi ndiyam ɗam bippita, caggal ɗuum wempeƴere ndee timpodoo e doole mawɗe ɗe alaa ko waawi faddaade ɗum en so wonaa tooweendi leydi. Ko ɗum tag iso tsunami arii yimɓe ina mbiyee ndogan nokkuuji toowɗi. (…)
Pierre Barthélémy
Fulo : Bookara Aamadu Bah
Jerɓe leydi battamboniije
- Yerɓo leydi Shaanxi (1556 – Siin). Ngoon yerɓo anndiraa ko yerɓo nokku Hua: kanngo ɓuri bonde e jerɓe leydi kewnooɗe e winndere ndee, sibu ngo yooɓiima fotde 830 000 fittaandu ñalnde 23 saawiyee 1556, ngo boomi wertallo 800 km2. Won binnduɗo «kaaƴe e beeli ndirtii, laabi ubbiima. E won e nokkuuji, leydi ƴuufii haa wonti tule mawɗe, walla yolɓitii haa wonti caaɗli». Yerɓo ngoo ine millee hannde e toɓɓe 8.0
- Yerɓo leydi Tangshan (1976 – Siin). Ngo waɗi ko subaka 28 sulyee 1976, waktu 3ɓo e hojomaaji 42, ngo boomi wuro ngo e nder leƴƴanɗe seeɗa. Doole maggo ko 7,8. Fotde 240 000 neɗɗo maayii heen. Ko ina wona 80% e jookinooɓe hakkunde ɓale e mboorndi mbaawii danndeede, kono jaabto tolniingo e 7,1 e kikiiɗe oon ñalawma gooto warii yimɓe heewɓe.
- Yerɓo leydi Haiyuan (1920 – Siin). Ngoo yerɓo waɗi ko ñalnde 16 desaamburu 1920, ngo wari 73 000 neɗɗo e nder diiwaan Haiyuan he, jiidaa e 127 000 maayɓe e saraaji makko. Ɓeto maggo ko 7,8.
- Yerɓo leydi Alep (1138 – Siiri). Wuro Alep, anndiraango hannde Halab, woni ko rewo leydi Siiri hannde ndii, dow nokku gebbi leydi. E hitaande 1138 yerɓo leydi tolniingo e 8,5 waɗii ɗoon. Batte majjum tinaama haa e nokkuuji poottiiɗi fotde 350 000 km.
- Tsunami geec inndo (2004 – Asii). Ñalnde 26 desammbar 2004 leydi yerɓii nder geec, ummini bempeƴƴe ndiyam e leydi, woni tsunami jannooɗo e Inndo, Inndonoosi, Siri Lanka, e Taylannda. Doole maggo ko hakkunde 9,1 e 9,3. Kanko woni yerɓo leydi ɗiɗmo to bannge doolnugol anndaaka haa e ñalawma hannde o. E ngo jeyaa kadi e yerɓooji ɓurɗi juutde, sibu ngo waɗii hojomaaji 8 haa 10. Fotde 230 000 neɗɗo maayii heen.
- Yerɓo leydi Damghan (856 – Iraan). E hitaande 856 yerɓo leydi tolniingo e toɓɓe 8.0 waɗii e wuro wiyeteengo Damghan e leydi mbiyeteendi hannde Iraan ndii. Ine wiyee ngo yooɓiima fotde 200 000 fittaandu. Leydi ina heewi yerɓude e Iraan, sibu ndi jooɗii ko e paɗe ɗiɗi leydi dillooje.
- Yerɓo leydi Ardabil (1997 – Iraan). Iraan kadi, ñalnde 28 feebariyee 1995, leydi yerɓii fotde leƴƴanɗe 15 e rewo leydi ndii kala, fotde 150 000 neɗɗo maayi heen. Caggal ɗum ngo jaabtinii hedde laabi 350.
- Yerɓo leydi Hokkaido (1730 – Yaabaan woni Japoŋ). E hitaande 1730 yerɓo leydi tolniingo e 8,3 yanii e duunde Japoŋ ɗiɗmere to bannge mawnugol wiyeteende Hokkaido, daɓɓiti leydi, ummini tsunami barɗi ko ina wona 137 000 neɗɗo.
- Yerɓo leydi Ashgabat (1948 – Turkemenistaan). Ko e hitaande 1948 waɗnoo. Doole yerɓo ngo ko 7,3. Ngo yannoo ko e laamorgo Turkemenistaan, ngo heli ngo ha ngo ɗiggi. Maayɓe heen njettiima e 176 000.
- Yerɓo leydi Kanto (1923 – Japoŋ). Ngoo boomii gure Tokiyo e Yokohama, cumuuli mawɗi nduppitii ; fotde 142 000 neɗɗo mbaasii heen pittaali mum en. Caggal ɗuum, nananti wonde korenaaɓe ina ngujja kaake, ina posna boyli, caabii njannguuji e warngoo 2 500 tumaranke.
- Yerɓo leydi Port-au-Prince (2010 – Hayiti). Ko rawane tan wonnoo ; ñalnde 12 sawiyee 2010, hedde w16 e h53. Doole yerɓo ngoo tolniima e 7,1 haa 7,3. Wuddu maggo ko hedde 25 kiloomeeteer hakkunde mum e wuro ngoo. Ko famɗi fof 230 000 neɗɗo maayii heen.
____________________________________________________________________
Kelmeendi
- Yerɓo leydi : tremblement de terre.
- (So heewii wiyee «Jerɓe leydi»)
- Yerbannde : secousse
- Jaabto : réplique
- Daɓɓito leydi : glissement de terrain
- Wuddu yerɓo leydi : épicentre
- yay : Amplitude
- Daawirgal : échelle
- ———————————-
- Ko firti TNT ?
- TNT (trinitrotoluène) ko kalito (explosif) jiytaaɗo e hitaande 1863. Yiyti ɗum ko ganndo Almaany naajo ko fayti e Simi (chimie) biyeteeɗo Julius Wilbrand. Konu Almaany fuɗɗii huutoraade mo ko e hitaande 1902, Biritaannaave e hitaande 1907. Ko kanngo woni ɓetirgal doole bommbooje keddiiɗe ɗee : yeru bommbo atomik. Wiyee ooɗoo bommbo atomik ko ujunere ton TNT (kilooton) walla megaaton TNT (1 000 000 kiloo TNT) ekn… Bommbo mo Amerik werlinoo e wuro Hiroshila e hitaande 1945 ko 15 kilooton ɓetnoo.
