Miijo (3) : so artii e hakkille

0
2305

Ene jaggaa e dow leydi ndi nguur-ɗen ndii, ko neɗɗo tan waɗi Hakkille, ko kañum tan woni kaggilɗo, Ko heddi ko fof, wuur tan kono hakkille alaa.
Ɗum kam ko goonga, walla ko wañƴeede neɗɗo woni ɗoon?
Ko goonga, neɗɗo feewnii laaɗe diwooje, masiŋaaji e kaɓirɗe keewɗe baawɗe wallude mo e nguurndam makko. 

Ene jaggaa e dow leydi ndi nguur-ɗen ndii, ko neɗɗo tan waɗi Hakkille, ko kañum tan woni kaggilɗo, Ko heddi ko fof, wuur tan kono hakkille alaa.
Ɗum kam ko goonga, walla ko wañƴeede neɗɗo woni ɗoon?
Ko goonga, neɗɗo feewnii laaɗe diwooje, masiŋaaji e kaɓirɗe keewɗe baawɗe wallude mo e nguurndam makko. 

O feewnii kaɓirɗe baawɗe yiyde geɗe goɗɗuɗe, mawɗe, gonɗe e nder aduna (lonngorɗe), bayɗe no galaksiiji (deente koode), o feewnii kadi kaɓirɗe baawɗe wallude mo yiyde geɗe pamare ɗe njiyotaako e gite ɓole, ko nanndi e mikoroskop (lonngorɗe geɗe pamare), baawɗe wallude mo yiyde geɗe gaddooje ñawbuuli, ko nanndi e mikorobaaji e wiirusaaji.

Kono arantaa mo miijaade won tagoore waawnde miijaade walla jogaade hakkille e dow leydi so wonaa kanko neɗɗo oo.

Kono haɗaani dey, heen e ngeɗon, kon cikkaten ngalaa hakkillaji, alaa miijooji, ena mbaɗa geɗe, ɗe annduɓe men pattamlamɓe, nganndaa.

Yeru: ko heewi e annduɓe men nganndaa hol no wiirusaaji, ngeɗon tokoson kon njiyotaako e gite ɓole, ndoondotookon ñawbuuli, hol no mbaɗata ha mbaawa dartaade leɗɗe cafrooje, goownooɗe warde ɗe. Ko nanndi jooni, e ñawu jontinooje, ngu ɓowɗi kuutortoo. Hol ko saabii eɗi ndartoo, tawi noon adan, ɗum ena waratnoo ɗi? Hol to ɗi njanngi ngool dartogol, walla hol feere ɗi pewji ngam dartaade? Hol ko waɗi wirus “SIDA”, sahaa fof ena wayloo, ɗum fof mbele ena daña sago mum e ñawɗo? Arantaa neɗɗo miijaade ngel geɗel, e “adunel” mum ngel ena waawi toon jogaade nganndal mum.

Ƴeewee jooni ñaaki! Ñaaku yahat faggoyoo ko faggotonoo koo, itta ɗum e piindi leɗɗe ceertuɗe, renndina ɗum en, waɗa ko waɗatnoo haa wonta juumri, neɗɗo juma ñaaku, yara njuumri, weltoo. Caggal ɗum o wiya buubi ngalaa hakkillaaji, mbaawaa miijaade, ngalaa peeje.

Ene anndaa hannde, ñaaki e mooƴu, kañum en fof, ena njogii e nder renndo mum en, rooheejo debbo (laamɗo debbo), ena njogii mahooɓe, ena njogii koninkooɓe haɓeteeɓe, faddotooɓe añɓe, yarlitdtooɓe yo maay kono laamɗo maɓɓe memataake, gooto fof ena anndi ko fawii e dow hoore mum. Mbiyen ɗi ngalaa hakkillaaji, ɗi mbaawaa fewjude, ɗi mbaawaa miijaade!

Ndiwri keewndi (ko nanndi e baawe), so dabbunde arii, jaangol ɓurtii haa ndiyam waɗtii fenndaade to Oorop (to leyɗeele tuubakooɓe), ndiwat toon ngara  e Afrik, ndi rewata ko dow, ko ɓuri Kilmeeteruuji 7 dow heen sahaaji), tawa ndi majjani, ndi  ara gah e Afrik. Tawa noon, neɗɗo diwnoowo laana ndiwoowa, so ummiima Orop omo fayi Afrik, so o alaa kaɓirɗe kollooje mo laawol tan, balloowomo anndude to  o fayi, o majjat, sabu e weeyo ngoo, alaa maantooje baawɗe hollude diwnoowo laana, laawol to fayi. E nder ngoo weeyo ngo alaa hay maantorde wootere, baawal diwat Orop, ara, juuroo to fotnoo juuraade hitaande fof tawa majjaani e nder Afrik. E ɗi nganndi so dabbunde fotii ɓennude to Oorop too, tawa noon ko gah e Afrik ɗi ngoni (wonaa metewoo en kaalanta ɗi, etee ɗi keɗotaako rajooji), ɗi nduttoo, ɗi ngarta ɗo ɗi ngonnoo, hade dabbunde. E ɗi tina ɗum e ɓalli majji

Mbiyɗen ɗi ngala hakkillaaji, ɗi pewjataa, ɗi mbaawaa miijaade?

Hakkille hol to keedtu-ɗaa?

Eɗen ngaandi Geno alaa ko ronki. Njaggen e koye men (walla mba-ɗen e koye men), tagoore wootere ɓurnde en ganndal e karallaagal wona too, e nder dental koode tawa ena jogii lonngorde, ɓurnde lonngorɗe men ɗee moƴƴude, ɓurnde lonngorɗe men ɗee feewde e waawde liñcitde ko famɗi. O lonngoo haa o waawa yiyde en. O ndaara en no ndaardaten ñuuƴi e mettelli nih. O yiya eɗen ndoga, eɗen njaha, eɗen ndoondoo bahe leɗɗe e ñaayko, eɗen mucca jaɓɓe e jaaɓe, eɗen mbakkoo ɓoti, eɗen ndaasa kooce, eɗen ñaaƴa eɗen laƴa, tabalɗe walla mbaggu fiyee neɗɗo werloo koyɗe dow! Ko haɗata tagoore ndee wiyde en ngalaa hakkilaaji? Ko haɗata mo wiyde en: “ƴeewee huunde nena daasa huunde”, no njiyraten mettelli ena ndaasa mbuubu maayngu nih?

Hakkille hol to keedtuɗaa?

Huunde fof hon ɗo yowitii, wonaa ko neɗɗo sikki fof wona goonga. Ko fuunti hakkille e ko fuunti gite ena heewi e aduna.

Ndaaree laana ndiwoowa. so ka diwii, njaaweendi makka ena waawi ɓurde 700 kilomeeteer e nder waktu. Kono jooɗiiɗo e nder makka, so ka yerɓaani, sikkata ko ka ndariika, tinata yahdu makka. Gonɗo leydi so hooyniima sikkata ka yahrata ko seesa. Kono, so a etiima dogdude e makka, a sawdiima laana kaa, aɗa doga aɗa ƴeewa daɗde ka, maa yiy njaaweeki makka ena ɓeydoo. So a yahrii seesa, wayata e maa ko a ka yahra seesa nih. Ellee dognoowo o yiɗi ko fijdude e maa. Eto-ɗee Ƴeewon. (So on ngarii e dogde noon, kaalanee takkiɓe on ɓee, on kaangaaka on ngujjaani e ndiddaaka, njɗ-ɗon tan ko ƴeewtindaade ko haalaa koo, so gonnga walla alaa! Sabu neɗɗo sahaa miijoto tan taƴa. Ƴeewtindo-ɗee ma on taw ko goonga!).

Jooni noon, hol ko waɗi so a cooyniima laana ndiwoowa ena diwi, cikkataa ka yahrata ko seesa, so a dogdii e makka, cikka ko ka ɓeydii njaaweendi? Ellee ma a taw caafal gummtoongal e gite neɗɗo ndaaroowo oo, waawaa yahdude e njaaweeki laana ka? Yo haralleeɓe men ko fayti jangde ɓalli, yo paamnu en ɗuum, etee ena faamnoo. Ɗum fof fawii ko e yowitaare hakkunde nokku e nokku ɗi njiidaa ɓetanɗe.

Umar Abdalla Wele