So neɗɗo nimsaniino jamma Jalluɗi Jam e leegal Jamaa Annoore (Misiidin Nuur), ñalnde alkamisa 10 lewru duujal (mee) 2012 ndee, jamma aljumaa jofnde aset oo yoɓii ñamaande haa ɓernde ɓuuɓi ɗo Galle Sukaaɓe keso ɗoo. Jalluɗi Jam yuɓɓinirnoo ɗii ɗoon jammaaji ɗiɗi ko ngam weltoraade jaltugol lefol mum kesol : Wumɓe Binndol.
Jamma gadano oo ko aadi hakkunde fedde ndee e sukaaɓe leegal Jamaa Annoore. Jamma ɗiɗaɓo oo ko ngam ɓe ndañaano hawritoyde e wolde mayre to Arafaat fof ena ngara ɗoon ɗo Galle Sukaaɓe Keso ɗoo, nana, njiya, mbaasa naworde heewndu laakara.
Nootagol : Ko adii yooɗde e jamma oo ko nootagol yimɓe ɓee: hooreejo Fedde Ɓamtaare Pulaar, musiɗɗo Aamadu Umaar Jah, gardiiɗo lannda dawrugol AJD/MR, musiɗɗo Ibraahiima Muktaar (…) To bannge pelle pine, eɗen cikki tan alaa fedde waalnde e Nuwaasot tawi ko dilloore e pinal nde araani ngam yoɓde teddungal hakkunde mum e ndee ɗoo fedde ngenndiyankoore jokkoore enɗam, tiiɗaande hoore mum wiyeteende Jalluɗi Jam. Eɗen mbaawi wiyde e oo ɗoo jamma mawnde 11 lewru duujal 2012, Jalluɗi Jam, fedde jabbunoonde jam, soñii hannde weleende.
Terɗe fedde Sifaa Hanki Pinal Hannde, nulaaɓe fedde Timtimol, fedde Pinal e Ɓamtaare, fedde Gayi Duumaali, fedde Daraniiɓe Leñol, fedde Dental Doole, fedde Lewlewal Pulaagu, fedde Pellital Arafaat 7, Duɗal Mawɗo Maalik Sih, Duɗal Lewlewal Baduru, Duɗal Jalaalu Diin Bah, e Goomu Muñal, luutaaka jamma oo. Fedde heen fof ne nelaani ko ŋakki terɗe 5.
Dingiral hiirde : Dingiral hiirde ngal weeɓaani sifaade. Ko maa ngonaa baylo dowrowo to bannge tafngo kelmeendi walla karallo peɗɗitiiɗo to bannge njuɓɓudi nde mbaawaa rokkude janngooɓe jubbannde cocre (cetta) e ko feeñninaa e dow maggal koo to bannge ŋarɗugol golle tabitinaaɗe ɗee. Alla adii wallirde dingiral ngal fof ko to bannge mikoroo. Jalluɗi Jam resndi mikoroo ko biyeteeɗo Hammaat Joop. Fartaŋŋe ɗimmo oo ko daande Ndey Kummba Jah e segene Muusaa Sih, kamalenku Juude Jaaɓi. Woondu Ndey Kummba Jah mehru tan ena weli alaa ko haali nde o fiɓi anniya yimde ngam weltinde Fulɓe haa teeŋti e jimol jaaroore jaambareeɓe waɗnooɓe golle tiiɗɗe, ngol o nanngi ngol. Muusaa Sih ne ko koɗoowo ŋanaa. Ko o baawɗo hoɗdu, belɗo segene. Ɗo o memi tufnde Jeeri Koli e ndoondaagu, o muti e Taara, o suppitii e Duga, hay maayɓe ndillii e nder janaale mumen.
Ko ɗoon daande Hammaat Joobel seri, jamaanu moɗti poofaali, heɗtii. O haali haala lefol kesol pul ngol Jalluɗi yaltini e to ɓulno maggol ummorinoo. Caggal ɗum, o noddi Alasan Saar ngam salmondirde e yimɓe ɓee e famminde ɗumen no geɗe ɗee lelorii. huccitini njettoor keeriiɗo feewde e ngenndiyankooɓe mawɓe arɓe tawtoreede golle ɗee. O anndini ɓe nganndaano wonde so ngamri tiggu yeeɓaama tawat won nannguɗo e balabe mum. Fedde ndee ne, so suusii hannde noddude e daraade e yeeso yimɓe, ena laaɓi won wonɓe caggal mayre. Ɓeen dey ko yoga e ɓee ɗoo ngenndiyankooɓe arɓe ɗoo hannde. O halfini ɓe haa hannde geɗe fedde ndee, nde tawnoo renndi e mayre ko ɓiɓɓe maɓɓe, waaɗiraaɓe maɓɓe e almuɓɓe maɓɓe. O haali haala lefol kesol ngol. Ko weltaare e sunaare kawriti ɗoon e dingiral gootal, wonande fedde ndee. Weltaare ndee ko fedde ndee fiɓiino yaltinde lefol, e ballal Alla, lefol ngol yaltii, nana e juuɗe mayre. Sunaare ndee ko gonnooɗo sabaabu haa ngol fiilaa oo, dañaani fartaŋŋe hawritde e jaltugol maggol, hawri ko e Jeynooɗo aranii ɗum, sankiima. Oon woni Baaba Leñol walla mbiyen mo Mammadu Sammba Joop ganndiraaɗo Murtuɗo. O siimtani banndiraaɓe, kanko Alasan, ko rewdunoo hakkunde Jalluɗi Jam e Murtuɗo e njennoor Baaba Leñol yennunoo nde haa jarani nde waylude miijo e jogaade fiɓnde laaɓtunde e to bannge. Alasan sakkitorii ko yettude Ceɗɗel Mbay, gawlo mo Alla rokki hannde bartabaaji keewɗi. O haali darnde nde oon darii, golle ɗe oon gollii e ballal walli fedde ndee haa teeŋti e juɓɓingol oo ɗoo jamma. O anndini yimɓe ɓee kadi wonde jamma oo waɗaa ko e teddungal makko, kanko Ceɗɗel Bookarel Mbay. Nde Alasan rowi, golle ñeeñal puɗɗii. Hurmbiti dingiral ngal e oon fannu ko Jalluɗi Jam, njaatigi jamma oo. Jalluɗi Jam naatiri ko mago ngootaagu ngenndiwu. Adii hollireede ko sukaaɓe ɗiɗo worɓe heccondirɓe ena naamnondira ko fayti e ngootaagu. Mawnaso oo jaabii. Ɓe njeewtidi ko e ɗemngal farayse. Caggal ɗum, hoɗdu capaato fawaa, Hammee yalti, jeysi haa becce kaaɗi, dartii haa yiyi kosam e mburu e hudusuru ndiyam ɓuuɓndu ena ngoni e nokku laaɓɗo mo alaa deenoowo. O ƴakki, o yari, o yartii, o hamdinii, o fokkiti, o yahi.
Lefol Aamadu Koli Mammadu Jaaltaaɓe fawaa, gorko jontaaɗo, ñaantiiɗo, ñaantoriiɗo mukke maraakiis, makatuumru silmbaandu e tengaade, feeñi e dingiral ngal, woni e ñaaƴde ena yahdina e duƴƴe moolo Wul Koli. Haa juuti, o lotti daande, o woni e yimde leele omo yiila hoore haa o sooynii mburu e kosam e loonde ɓuuɓnde e nokku ceniiɗo mo alaa dille, aldaa e deenoowo. Kanko ne, o ƴakki, o yari, o yartii haa reedu heewi, o yahi.
Bawɗi e gaaci jolfuɓe ndilli, ceri, cerkiti, jolfo ari ena ñaaƴa haa yiyi, kañum ne ko pullo e capaato oo njiynoo koo. O jooɗii, o waɗiri no ɓe mbaɗirnoo nii, o yahi.
Gaaci sooninkooɓe koɗi haa jirwi, gorko sooninke yalti, woni e ñaaƴde haa yiyi kañum ne ko ɓennuɓe ɓee njiynoo koo, waɗiri no yawtuɓe ɓee nii, yahi.
Jooɗii haa juuti, gooto fof miijii wuuntanaade haaranduru ndu woppunoo nduu. Gooto fof woni e artude, ena mooytoo, Alla waɗi, kamɓe nayo fof, ɓe kawriti ɗoon. Pooɗee-nduuree waɗi haa gooto fof tuuɗi wutte mum ena hebori sippireede. Ɗo ɓe ɓoorii ɗoo, gooto fof yiyi cakkal ngal sakki ngal, ko hono ngaal heddiiɓe ɓee ne njogii, ɓe paami ko ɓe jibinannde leydi ngootiri, ɓe potaani haɓde, ɓe kaayti haɓde. Gooto fof kadi, ndeke ena mooftunoo annde e natal leydi Muritani, ɗo hoɗi ɗoo, ena majjiraa gane keddiiɗe ɗee. Gooto fof yaltini annde nde mooftunoo ndee, ɓe ɓastii natal leydi ngal. Sukaaɓe nayo rewɓe, ngardi ɗiɗo-ɗiɗo, ena njogii araaraay leydi Muritani, lommbi ɓe. Ko ɗoon sukaaɓe ɗiɗo arnooɓe adan ɓee ngarti e dingiral sabu cukalel ngel dañii jaabawol naamndal mum.
Black Fuuta : Black Fuuta ko diɗɗal jabbaaji. Ko ɓe ɗiɗo. Simbisaaji ɗi ɓe ɓoornii ɗii, winndaa e majji ko dental. Ko adii nde beɗel ngel rewata laawol, heen gooto yimi daawe cukaagu mum e nder leegal Sammba Cillo Kayhayɗi. Ɓe liiƴii, ɓe naayii, ɓe kelii, ɓe kommbii maa mbiyaa ko ɓe yimɓe dalliiji, ɓe ngalaa ƴiyal keeci.
Jaambareeɓe men : Caggal maandino mago Ngootaagu Ngenndiwu walla mbiyen Ngootaagu leydi, Jalluɗi Jam yaaɓani ko hollirde wonde famɗinaani darnde jaambareeɓe leñol maayɓe e wuurɓe. Ko ɗoon segene Muusaa Sih, daande Ndey Kummba Jah e jarfo Alasan Saar ɗeɓi fusde Galle Sukaaɓe keso oo. Jamaanu nguu murti haa waɗti juurde. O noddi Elimaan Buubakar Kan, gumɗo gite, mo wumaani ɓernde e hakkille. O jarfi Abdul Qaadiri Kan, almaami gadano e Fuuta Tooro, leliiɗo to Juude Guuriiki e nder diiwaan Damga. O eewnii Kodda Aadama Ayse. O haali martabaaji mum. Ɗoon tan haa yimɓe cooynii gorko nayeejo mo waysaani, ena ara, ena tuggii salamburu, ena weelnii satalla e kurus. Kelle poɓɓi, daande Ndey Kummba seri, jaari Seek Umarul Fuutiiyu Taal, Muusaa Sih wayli tufnde, nanngi leeɓol taara, oolel heɓɓii, dingiral wonti iidaango wooto. Yimɓe ndolaani tawo kaawisi e weltaare, Alasan noddi Ceerno Sileymaani Baal, kelnooɗo Muudo Hormo, leliiɗo to Jiinge Jeeri Tummbere e nokku ɗo wiyetee Jeeriyel Tummbere. So Alla hollii ma ngal ñarogal maa mbiyaa ko Ceerno Sileymaani Baal e hoore mum woni ɗoon.
Caggal Ceerno Sileymaani Baal ko Pennda Muusaa Bukari Yero Yeedi Sammba e Teen lollirɗo Pennda Saar noddaa. Debbo Ŋawle e ŋaawaango, Ɓaarga e cammalle, kippe e suudu baawe, sabbundu ŋaakoote, Koyli Sanaa e Falo taanoo Jarno walla mbiyen mo debbo Fanay, Ndooro galle Alla, diiri Gummboo e Raasin. Debbo yalti, ena suɗorii jawe kalkal, jawe tunte, cakka e dannga, ena ɓoornii wutte folmaat, ena haddii wudere goro, ena nafii tummbude. Kelle poɓɓi haa ɗeɓi neestude. Pennda Saar yalti, Aamadu Hampaate Bah eeraa. Ndey Kummba Jah e Muusaa Sih mbaɗi heen ko weɗɗaa. Mawɗo Pullo, mo ñaamtaani yeraa mum feeñani jamaanu nguu, ena ɓoornii wutte haako-ñebbe ɗeɓɗo fooɗtude bula, ena sakki cakkal daande turki danewal, ena waɗi kufne Aamadu Seeku Tuure e hoore. Nde Aamadu Hampaate Bah ɓenni ko Baydi Kacce Paam, kecco mo yahdaani e gacce rewi heen. Sagata cemsembilo mo foŋtaaki feeñi, ena dadii dadungal konunke, ena sinndii silaama. Hollirtenooɓe ɓee ko ɗoo kaaɗi e Baydi Kacce Paam. Tesko-ɗen wonde ɓee ɗoo njoyo holliraaɓe, gooto heen fof ena yooɓii konngol walla ɓataake mo yiɗi heɗnude yimɓe jooɗiiɓe ɓee. Kono Alasan Saar haaɗaani ɗoon tan e Baydi Kacce Paam. O noddii jaambareeɓe woɗɓe wayɓe no Aamadu Maalik Gay, Tabsiiru Jiggo, Bah Seydi, Saar Aamadu(konunke), Saydu Sih, Mustafa Booli Kan lollirɗo Saydu Kan, Alhajji Tijjaani Aan e Mammadu Sammba Joop lollirɗo Murtuɗo.
Ceɗɗel Mbay : Caggal doggol jaambareeɓe, ko Ceɗɗel Mbay teddiniraaɗo jamma oo naati dingiral. O naatiri ko wutte ɓaleejo, omo wondi e suka debbo goɗɗo. Oon ɓoornii ko wutte rommbal. O yimi haa weli, o yetti, o teeŋtini njettoor feewde e Jalluɗi Jam. O haali jotondiral makko e Ibraahiima Saar, o joofniri njettoor e duwaaw feewde e pulaagu.
Mago Njalniika : Caggal Ceɗɗel Mbay ko Jalluɗi Jam arti e dingiral. Nde artiri e ngol ko mago njalniika.
Faama Mbay : Caggal tinndinoore ndee ko Faama Mbay to Mbaañ naati dingiral. O yimi ko “Mbaañ Sammba, Cile e leydi Hammadi”.
Battande laamɗo bonɗo : Nde Faama Mbay gasni ko fedde Jalluɗi Jam arti kadi e dingiral. Nde addi ko mago laamɗo bonɗo. E nder heen, laamɗo oo ena fiya, ena ñallina e naange, ena udda yimɓe e nder paabi cammeeje, ena heɓta jawɗi nehaaɗi walla ndammiri payɗi. O woppaani kubbal, o duulaaki asakkeeje gese. O fini subaka gooto, omo wondunoo e ɓiy baaba makko gorko, ɗawaaɗo hakkille, o yamiri watulaaɓe makko yo njaltin oon galle sabu laataade mbuubu e nder kosam ɗam o ñaamatnoo. Hono hojom, watulaaɓe e reenatnooɓe laamɗo kaɓɓi oon haa o ɓiici, mbeddoyii ɗum. Ɓiɗɗo, no waawi siforaade fof ena muusi. Alaa ko jinnaaɗo mum yiɗi waɗee hay so tawii ko barɗo hoore. Yumma mum suka dafaaɗo oo wonnoo ko e nder galle hee, yalti sabu muuseede no ɓiɗɗo oo waɗiraa nii. Mo sellaani oo, ko oon wonnoo baafal kisal laamɗo oo e galle oo fof. Caggal ɗuum, laamɗo fiyaa heen rafi bonɗo hay bayɗo heen no Yero Gugaa Sih to Mbotto noddoyaama kono alaa ko nafi. Gawlo makko wattindii ko yahde haa to leyɗeele goɗɗuɗe, dañoyi toon jaabanaaɗo, addi. Nde oon ari, holliti mo, kanko laamɗo oo wonde ko o pergitiiɗo e fergitere mawnde. So wonaa o artiroy mo o yaltinnoo galle oo, o dañataa jam. No naane e jooni, o wiyi gawlo makko e watulaaɓe makko, yo njah, njiiloyoo ɓiy baaba makko oo, ɓe ngartira ɗum, kañum e yumma mum. Hono hojom, oon e yumma mum njiiloyaa, ngartiraa e nder galle hee, laamɗo dañi jam. Dumunna seeɗa caggal mum, fotɓe laamaade ɓee fof, mbaɗi kuraaje. Kala mo kuraa mum hawri e jappeere ndee, ko kañum jooɗtotoo e mayre. Kuraa oo noon ko naamnde. Kala jiytuɗo walla pirtuɗo naamnde ɗee ko kañum wontata laamɗo leydi ndii. Worɓe galle ɓee fof noddondiri, noddori ñeeñɓe mumen, ngoppi mo sellaani oo. Naamnde mberlaa, hay gooto e maɓɓe jaabtaaki haa alaa ko heddii so wonaa laamu ena ruttitoo ɗo wonnoo. Mo sellaano oo haftii, darii, jaabtii naamnde ɗee. Nii woni, hay so ɓe njiɗanaano mo, Alla mo wonaa haaside oo, rokkii mo. Kanko ne, o itti lefol ngol, o rokkiti ngol mawniraaɗo diiwnooɗo mo e galle oo, caggal nde o anndi ɗum ko foti wonde darnde e jikku laamɗo sabu laamu wayi ko no ngaynaaka nii, ɓuri moƴƴude heen ko deeƴɗo hakkille, mo yaawaani e bonannde, mo neegaani.
Tammbaa Saar : Caggal ndee ɗoo tinndinoore, ko suka naalanke tokooso ena wiyee Tammbaa Saar holliri ko joginoo. O jeyaa ko Kahayɗi.
Taaree debbo Renndo am! : Nde Tammbaa Saar ƴeeŋi ko Jalluɗi Jam lomi yolnde. Alasan Wuddu Saar naatiri ko jimol ” taaree debbo renndo am ”. O holliri heen ko no debbo pullo waynoo hanki, gila e ñorogal mum, moorol mum, cacci mum haa e jikkuuji mum labaaɗi. O yerondiri oon e debbo hannde, debbo tuundi e tumminaali, wela teppere, wela ɗemngal, poppotooɗo, ñaaƴiroowo ɓanndu mehru.
Diɗɗal Catal El Miina : E oon sahaa tawi diɗɗal catal El Miina gasnii feewnitaade. Ngal adii waɗde ko tinndinoore raɓɓere caggal ɗuum ngal naatani ngamri. Ko adii fof, foti teskeede e ngalɗoo diɗɗal, ngal waɗi ko sukaaɓe tokosɓe. Hay gooto e maɓɓe heɓaani tawo duuɓi 10. Kono nde ɓe ndarii e dingiral, kala ganndunooɗo Fuuta hanki, mo luttaani, wostaaka, ɓernde mum dillii no feewi. Hay fannu gooto e ngamri ndi ɓe kolliri ndii, alaa heen ko jiggaa.
Accee Mohammed el Meshri : Ko ɗoon Accee ronki nanngude hoore, hocci mikoroo. O yetti fedde Jalluɗi Jam sabu tiiɗnaare e jogaade faandaare laaɓtunde. Pelle keewɗe cosanooma, e wiyde makko, kono ɗe ndiwaani aset e alet tawi ɗe maayii. So Jalluɗi Jam wuurii haa jooni ko fellitande faandaare nde jogii ndee. O rewni heen ko njettoor ɓee ɗoo sukaaɓe Catal Elmiina waɗɓe e yeeso nguu ɗoo jamaanu golle tiiɗɗe, ɓooyooje haalteede. O wattindii ko yo yimɓe mbaɗtu hakkille e pinal mumen e ɗemngal mumen ko ɗuum woni neɗɗaagal mumen. O wiyi haa hannde, yahdude e jamaanu ko naworde ko jeynoo koo, wonaa weddaade ɗum caggal. O ñaagii sagataaɓe annduɓe e alɗuɓe hannde ɓee, nde ŋeertinta dadungal, njokkondira e daraniiɓe ɓamtude ɗemngal e pinal leñol ngol mbele Alla ena walla ɗumen koonoo, geɗe mumen mbaasa majjude. Omo yarlitii rokkude ko o jogii e humpito koo, gila e karallaagal mago haa e ñeeñal dingiral wonande kala joom pellital, mo ɓernde mum waɗaani wuddere.
Ko ɗoo yimɓe ɓee mbaynondiri, gooto fof hooti ena weltii, joftodoyi e: Jalluɗi Jam nawii ray!
Gelongal Fuuta lollirɗo
Njaay Saydu Aamadu
