Tumbuktu ko wuro heewngo innireede « wuro kaawisaaji ». Ina jeyaa e ko saabii ɗuum, waasde newaade faamde sifaa wuro ngoo : mbele ko ngo wuro safalɓe, walla ko wuro fulɓe e sonraay en ? Alaa ! Ma a taw ko ngo wuro tuwareg en walla aarabeeɓe ɓe iwdi Maruk ? So en njiɗii fooftinde koye men, mbiyen, alaa heen fof ko ngo woni, walla ko ngo ɗuum fof !
Tumbuktu ko wuro heewngo innireede « wuro kaawisaaji ». Ina jeyaa e ko saabii ɗuum, waasde newaade faamde sifaa wuro ngoo : mbele ko ngo wuro safalɓe, walla ko wuro fulɓe e sonraay en ? Alaa ! Ma a taw ko ngo wuro tuwareg en walla aarabeeɓe ɓe iwdi Maruk ? So en njiɗii fooftinde koye men, mbiyen, alaa heen fof ko ngo woni, walla ko ngo ɗuum fof ! Tumbuktu ko « bele ndenndi », ko ɗum waɗi, denndaagal leƴƴi cifi-ɗen ɗoo ɗii ina pottiti ɗoon, etee hay gootol e majji jogaagi hoonaare e keddiiɗi ɗii.
- Iwdi e koɗki
Yoga e daartooɓe ina kawri wonde Tumbuktu sosaa ko e teeminannde 11 ko adii jibineede Iisaa, etee ina jooɗtoraa ko Tuwareg en ngadii ɗoon, kono tawtawtondiral leƴƴi cifi-ɗen dow ɗii kala ngaddanii wuro ngoo mooɓde pine ɗee kala. Wuro ngoo ko wuro diine, ɗum addani ngo wiyeede wuro « 333 waliyyu » sabu ƴellitagol diine lislam e nokku hee, huunde hebraande sabu jotondiral hakkunde annduɓe nokku oo e leyɗeele Magreb e Keer to ɓe tawtoroytenoo jeewte e pottitte diine. Jamaaji e jumaaji njeyaa ko e sifaaji Tummbuktu. So tawii a raaŋanii wuro ngo, ko soorooji ngaddoto-ɗaa sooynaade e nder mahdi ngaadanteeri tawi ko ɓakkere. Ko ɗoo teskii-mi ɗo ɓakkere mahretee soorooji toowɗi e cuuɗi e dow cuuɗi tawi alaa ko tammbi ɗum so wonaa leɗɗe. Sabu wuro ngoo wonde wuro ganni, ko ko farlinaa e kala mahoowo hoɗorde hesere e wuro tummbuktu, nde hormotoo sifaa ndiin mahdi hay so tawii wonaa ɓakkere huutortoo. Jamaa ɓurɗo mawnude e lollude e jamaaji keddiiɗe ɗii ko jumaa « Saŋkoree » gonduɗo e duɗal mum Quraana kiisanteengal, ko ina tolnoo e duuɓi teemedde jeegom (600) hitaande. Ina yanti e ngoon weeyo genaale won ɓeen waliyaaɓe suufiyaŋkooɓe nanngiraaɓe no jokkorɗe feewde e joomiraaɗo.
Kono kadi, won ko Tumbuktu heerorii kañum tan : sifaa wertaango leydi ndii, subu Tumbuktu « hoɗi ko e jeeri, kono ƴoogata ko e waalo ». Ma on mbiy hono ɗum aamnorto ? Tumbuktu woni ko jeeri sibu ngo woni ko teemedde jeetati kilomeeter rewo Bamako, wuro hiiseteengo ko e hakkunde mali darii. Tumbuktu ko worgo Bamako, maayo Nijeer ƴoogiroyi, sortii tiindii rewo, wirtii gure ganni lolluɗe e taariik jihaaadi Alajji Umar Taal to leydi Mali : Segu, Mopti, Bañnjagara, Hamdallaahi ekn…..Ɗiin nokkuuji kala Alla ina rokki ɗum en fartaŋŋe ina ndema, ngawa e saraaji daande maayo ngoo kono kadi kala heen aynaaɓe ina njirloo e fawaade e newuya wonande jawdi mum en e heen satooji fof hakkunde jeeri e waalo. Ko oon sifa addani leƴƴi ɗii kala hoɗdude e sato wooto ngo faggudu timmondiroowu : Bamanan en (remooɓe e subalɓe) fulɓe, tuwareg en, safalɓe (aynaaɓe e julaŋkooɓe).
- Ngonka hannde
Ko cifi-ɗen ɗoo kala e Tumbuktu wonaa huunde weeɓnde tawdude e nokku gooto, ko ɗum ngalu, Tumbuktu waydi e gure Maali ko no « ñaalal wayi e ndiwri nii, tewde wayi e baali nii » (so en jiɗii reftaade konngol Gellaay Aali Faal) ; ko ɗum addani en innirde ngo « Ñaangel dimel ».
Hannde noon, joljole politigi garɗe Maali ɗee ngoni ko e ñoortude ndimaagu Tumbuktu. So tawii fedde tuwareg en wiyeteende MNLA faandaare mum en ko faltaade diwaan lollirɗo ASAWAAD o mbatta ɗum dowla, ma a taw hannde ko « ɓuri sasa yanii e woyndu » tawde wonii maalde innitortooɓe pelle juulɓe (Aqmi, Ansaar eddiin, Mujoa), yeeyooɓe dorogaaji e simmeeji kala ndiddii MNLA, njaltinii ɗum en diwaan oo, compii dowla mum en. Oon dowla noon woni mo nanaten dawrugol mum ina siinee hannde e nder Tumbuktu, Gaawo e yoga e gure gonɗe e oon diwaan : ko yoolde pinal e adaaji tawaaɗi (jimɗi ngalaa, ngamri ko ko harminaa, sorngo aadoraango ko ko haɗaa) kala udditaare dañetenoonde e karalleeje kese yamiraaka (heɗaade rajo, yeeɓde tele, fettude bal) ekn… Waɗde hol to ngon-ɗen? Mate ko e jamaanu gadiiɗo diine (jaahiliya) walla ko yiɗde yedditaade ɓamtaare nde winndere ndee kala yettii hannde ; Ko waawi heen wonde fof, Tumbuktu, Gaawo ekn… nguuri ko e ñalɗi kataa : rewɓe koynaama, beeli sukaaɓe ownaama, ɗum fof e innde diine lislaam, ellee maa mbiyen wonde ko jooni diine ari e men. Kono ko tenngiti ngal dow fof, ko kala ko wonnoo maande diine e nokku hee (jamaaji, genaale hoohooɓe diine hormanooɓe, qirranaaɓe wonde carii diine e ganndal e nokku hee), Ansaar eddine (A.D.) inan rewni heen pikkuuji ina hela ɗum. Ɗeen mette ɗe Tumbuktunaaɓe ngondi kañum en e malinaaɓe kala, ndenndi ɗum ko e winndere ndee kala (juulɓe heen e heeferɓe heen kala) sabu so oɗon teskii UNESCO ko ko yantini geɗe ganni gonɗe Tumbuktu ɗee e « jeyi winndere »(patrimoine de l’humanité) ko ɗum waɗi geɗe bonɗe ɗe A.D. gollata hannde ɗee kiisaa ko no warkoyaagu kuccinaangu e winndere ndee (crimes contre l’humanité).
- Wullaango feewde e nuunɗuɓe aduna oo kala.
Tawde wonii Tumbuktu jeyaa ko « jeyi winndere », aduna oo kala ina foti daraade ngam daɗndude jeyi mum, haɓoo warkoyeeɓe yiɗɓe mumtude kala iwdi men e paarnorɗi men sabu so ɗum woppaama ɓennii, ɓe njaaɓanta janngo ko nokkuuji goɗɗi e nder winndere hee kala (Moritani tawo ɓe kebori adoraade e sawndiiɓe ɗum). Aadee ko goonga wuuri ko ñaamde e yarde kono ɗum tan yonaani ɗum, timminta neɗɗaagu ko jogaade goowaaɗi, woɗaaji e diineeji e denndaangal pine ƴellitooje hakkillaaji. So tawii neɗɗo haɗaama ɗeen geɗe fof, wemjat.
So tawii lanndaaji politigi dowla Mali ko ko njiiɓondiri e pooɗondiral laamu, maa mbiyaa ɓe keñanaaki wootiɗinde leydi maɓɓe e faabaade ɓesngu maɓɓe ndummbaangu hannde e nder gure rewo ɗee ko wayi no Tummbuktu, Gaawo e Kidaal ekn… , rewɓe e sukaaɓe ɗiin nokkuuji nan kebloo dartaade ndii tiimaandi kesiri nduttoori en e jamanuuji niɓɓi. Ñaayre rimre fotaani ɗaldeede e juuɗe taƴooɓe.
Maamuudu H. Joop
