Haa hannde kewkewe 1989, mbayi e yimɓe ko no hanki nii, sabu majje muusde e waasde ɗe safreede. Addi ɗe ko hare hakkunde gaynaako pullo e demoowo sooninke too to nokku ina wiyee Jaawara, nder Gidimaka. Kono saabinoo ɗe ko caɗeele koɗdigal joowondirɗe, kuɓtodingol miijooji ceerndooji e nder Muritani, pooɗondire politik to Senegaal e politik añamnguraagu ƴoogɗo miijanteendi mum to Irak (baasisma) e Libi (Naseerisma).
Ina wiyee wonde e oon sahaa, ko Saddaam ngemmbunoo Maawiyya. Eɗen ciftora kam nde o baabantoo leyɗe keediiɗe Muritani, omo wiya « kala janɗo e Muritani, ma mi yan e mum ». Eɗen nganndi kadi, hay mumtugol ɓaleeɓe e nder leydi ndii, nder kasooji Muritani, dartii, yimɓe sokanooɓe ina leeptee ɓee puɗɗii woppiteede, ko ñalnde Maalde Kaɓɓondiral (Aliés en) fuɗɗii bommbude Iraak ñalnde 16 saawiyee 1991.
Waɗi en siftinde ɗum, ko ko kewnoo to Kayhayɗi ñalnde alet 7 sulyee 2013. Hol ko kewnoo ñalnde heen ? Ko sagata gorko capaato (waggaaf, woni jeeyoowo ina yoɓee) fiyi debbo pullo, debbo mawɗo, biyeteeɗo Dege Sammba Sih, hello e hakkille. Ina wiyee koreeji oon e sukaaɓe wuro ngoo, njanii e oon piyi ɗum. Janngo mum, nde ɓe teskii alaa kuugal oon baɗɗo ndee ajaande fawaa, ɓe njani e bitikaaji safalɓe, ɓe ndoondii heen huunde, ɓe mbonni ko heddii koo. Geɗe ɗee njogtii mbaadi hare hakkunde leƴƴi. Woodi gaañiiɓe heen, laamu nokku oo jaggi sukaaɓe haa heewi, soki ɗum en. Ina wiyee wonde gaañiiɓe ɓee fof ko safalɓe, kadi, nanngaaɓe ɓee fof, alaa heen nanngaaɗo ina seppa walla e mbedda, alaa, ɓe teɓɓoyaa ko e galleeji maɓɓe, heen sahaaji e sifaa jooɗtoriɗɗo. Yanti heen, laamu nguu neldi toon sanndarmeeɓe ummoriiɓe Barakna e haa Nuwaasoot.
Ko waawnoo heen wonde fof, hare nder jehre so deɓii fusde wuro, tawata ko no haal-pulaar en mbiyrata nii tan « ko diwti heewde fof rufat ! ». Ina anndaa « huɗo hecco weeɓaani duppude, walla nii duppotaako », kono « hay feetere tan ina waawi sumde ñoomre ». Ɗii duuɓi fof eɗen njeertina wonde en paamaani « hol nduu henndu wuttooru e Muritani » (winndannde men ñalnde 10 marse 2010) caggal ustugol geɗal laamu Siidi rokkunoo ɗemɗe ngenndiije to ‘’TVM plus’’ haa arti noon e yeewtere « Shebaab » waɗiranoonde ɓadtitinde leƴƴi leydi ndii… En kollitiino heen kadi haaweede en deƴƴere laamu nguu (walla mawɗo leydi oo) caggal nde hooreejo hilifaaɓe holliti «yiɗde waɗtude njuɓɓudi laamu ndii kala Arab», caggal haala mun ngaddunooka jiiɓru, nde o wiyata : « Hannde, e tuugaade e jamirooje persidaa leydi ndii, hono Muhammed wul Abdel Asiis, ko en waɗooɓe ƴelliaare e ndeenka ɗemngal Arab fiɓnde. Ma en ndarano waɗtude e payndaale men kuftodingol kuutoragol maggal e njuɓɓudi laamu, kam e waɗde ngal ɗemngal njiylawu to bannge ganndal. Ndimaagu men e kisal neɗɗaagu men timmataa ɗoon ɗo ɗemngal Arab heɓtaani palaas mo foti wonde o, so ɗemngal gostondiral, ɗemngal cardugal ganndal siyaas ngal wonnoo gila dawaa-dawi», eɗen nganndi ɗum addiino pelɓondire, duuɓi ɗiɗi deggondirɗi, to duɗal jaaɓi haaɗtirde Nuwaasoot hakkunde sanɗaaji ɓaleeɓe e safalɓe, tee haa e oo ñalawma, alaa ko mawɗo leydi ndii haali heen.
Nde ɗum ɓennunoo ko haala binnditgol. Eɗen njeyaa e idiiɓe hollitde faayre men e ngolɗoo binnditagol e winndannde men ñalnde 25 mee 2011 « Binnditagol walla kiñgol ? ». Ɗo yimɓe ndewdaa heen, hay gooto haalantaa goɗɗo oo, sibu eɗen nganndi no wooraa haa to caggal leydi. To Kayhayɗi, ɗum jibinii seppooji haa kasooji e warngooji. Lamin Manngaan ko heen waasaa. Ɗum jiidaa e geɗe goɗɗe toɗɗiiɗe sifaa laamu nguu e kuuɓal : «hay ko yawetenoo, waasaama e nguuɗoo laamu ».
So en ngartii e Kayhayɗi, yimɓe ɓee ina ngoytoo geɗe keewɗe, haa arti noon waasde hoolondirde e ardinaaɓe nokku oo, nde tawnoo ɓe njiytaaki heen koye maɓɓe, tee ɓe paamondirtaa e mum en (ɓeen kaalataa ɗemɗe maɓɓe), ɓe mbaawaa kadi faamde caɗeele maɓɓe. Yimɓe ɓee ina nanndini ɗum boom e « ngardiigu koloñaal ». Ɗum tawti « penaale » goɗɗe jowitiiɗe e njiilgu leyɗeele nokku oo, kam e ŋakkeende nuunɗal huuɓtodinnde e leydi ndii… Ɗum noon, yimɓe ɓee ko haaɓɓe, ɓe mbayi ko no waɗaaɓe e boloŋ nii. Ko ɓe heewɓe, ko fucciti ɓe ina weeɓi. Ina gasa so tawii ndee hare jehre jibinii ko jibini koo, ko sabu ɗeeɗoo geɗe. To bannge goɗɗo oo, ko ɓuri heewde e safalɓe kadi ko haaɓɓe, sibu na ngoytoo no feewi …
Nii woni, denndaangal pelle renndo e pelle politik leydi ndii, ɓuri yooɓtoraade ko laamu nguu. Won heen nii ina tuumi ngu « yiɗde felɓondirde leƴƴi leydi ndii ». Ko ɗum tagi ina moƴƴi so yimɓe ina kaɓtanoo hakkeeji mum en, yo nganndu no moƴƴi hol heedɓe ɗum en e hakkeeji mum en : ko laamu tan rokkata ɓiɗɓe leydi hakkeeji mum en, walla haɗata ɗum en hakkeeji mum en. Ɗum noon, hoto njooɓtoro-ɗen goɗɗo! Leƴƴi Muritani e kuuɓal mum en njiɗaa haɓde (meeɗaa nii) haɓde e koye mum en, ko laamu tan renndita ɗi, walla fiya ngol, woppa ngola, fiya oo tirbii, ɓamta oya ekn… Daranaade nuunɗal e yooltude hujja mum noon ko e jihaadi jeyaa, hay gooto fotaani yammande ɗum. Kono mbaɗiren ɗum e peeje jamyame, tawa eɗen ngardini hakkillaaji, mballinoro-ɗen kala yiɗɓe nuunɗal, mbaasen hebbinande koye men añɓe.
Muttaar
