Santarafrik (Hakkunde Afrik) jeyaa ko e njiimaandi Farayse gila e maayirɗe teeminannde 19ɓiire.
Oon sahaa ɓe inniri ndi ko Ubanngi-Sari (Oubangui-Chari), tawi Farayse ina yiɗi taccude duunde Afrik ndee ummaade hirnaange faade fuɗnaange. Kono, e hitaande 1898 konu Angalteer tiindinoongu Misra dartini ɓe ɗo nokku ina wiyee Fachoda. Santarafrik naatti e Afrik-hakkundeejo mo Farayse (AEF) ko e 1910. Ndi heɓi hoore mayre ko ñalnde 13 ut 1960. Yimɓe mayri ina tolnoo e miliyoŋaaji nay e feccere. Wertallo mayri ko hedde 623 000 km2.
Ndi heerondiri ko e Kamaruun (bannge hirnaange) e Caad (bannge rewo) e Sudaan e Sudaan worgo (bannge fuɗnaange) e Konngo Kinsaasa kam e Konngo Baraasawil (bannge worgo). Leydi ndii ina heewi ngaluuji tago, ko wayi no oogirɗe (Iraañiyoom, Kaŋŋe, Jamaŋ).
Idii ardaade ndi ko biyeteeɗo Bartelemi Bogannda gila ndi jeytaaki. Kono o sankii e aksidaa ndiwoowa ñalnde 29 marse 1959. Caggal jeytaare, laamu hoorameeji keewɗi ngardiima ndi, haa teeŋti noon e laamu Jan Bedel Bokasaa, baɗnooɗo Dawid Dakoo kuudetaa. Kono, e lewru settaambar 1979 konu Farayse itti Bokasaa, artiri Dawid Dakoo, sabu Farayse waasde weleede cehilaagal Bokasaa e Kaddaafi.
Kono biyeteeɗo Andere Kolingbaa waɗi oon kadi kuudetaa ñalnde 1 settaambar 1981. O wonii e laamu haa 1993. Caggal joɗnde La Baule e henndu demokaraasi, woote njuɓɓinaa, biyeteeɗo Anje Felikse Pataase jooɗii e jappeere laamu hee, kono, biyeteeɗo Faransuwaa Bosise waɗi mo kuudetaa ñalnde 15 marse 2003 e ballal konu Farayse kadi. Oon toɗɗitaa e woote e hitaande 2005 dirtinaaɗe e cili keewɗi. Ina jeyanoo e fooɗondirtunooɓe laamu nguu e ndeen hitaande Seneraal Bosisee e Andere Kolingbaa e Abel Gummba. Kono ɗuum yuumti ko e hare ɓesngu hakkunde 2004 e 2007. Kono rebel Selekaa en (Misel Jotoja) ƴetti fetel e hitaande 2012, sabu yooɓtoraade Bosisee waasde ɗooftaade nanondiral ciifanoongal ngal. Ɓe keɓti Banngi ñalnde 24 marse 2013 ; Bosisee dogi suuɗoyii. Jotoja arditii leydi ndii. Kono wiyeteeɓe Anti-balakaa en (kerecee en) ndartii yimɓe Seleka (ko ɓuri heewde e mum en ko juulɓe). Ɗuum addi ko kewi jooni koo … Katerin Sammba-Pansa waɗaa hooreejo leydi ngam artirde deeƴre…
Bookara Aamadu Bah
