1 – Ina anndaa, neɗɗo so ina juula, alaa e sago o habbira : 2 – ɓamtude juuɗe mum so ina juula : ina yiɗaa nde juuloowo ɓamtata juuɗe mum kala nde ina turoo ngam naŋngude e koppi walla so o ƴuŋtiima, ngam fooƴtaade. E so o fayii e tukkaade kadi o waɗa hono noon. Hono Ibnu El munjiru, wi’i : “annduɓe diina ɓe fof luurondiraani e ɗuum”. o wiyi kadi “hono nelaaɗo Alla (MJKM)
1 – Ina anndaa, neɗɗo so ina juula, alaa e sago o habbira : 2 – ɓamtude juuɗe mum so ina juula : ina yiɗaa nde juuloowo ɓamtata juuɗe mum kala nde ina turoo ngam naŋngude e koppi walla so o ƴuŋtiima, ngam fooƴtaade. E so o fayii e tukkaade kadi o waɗa hono noon. Hono Ibnu El munjiru, wi’i : “annduɓe diina ɓe fof luurondiraani e ɗuum”. o wiyi kadi “hono nelaaɗo Alla (MJKM)
so ina juulatnoo ina ɓamtatnoo juuɗe mum so fayii e udditde juulde”, ɗum wiyatee ko habbiraango dagnoowo. “So tawii kadi o gaynii janngude faatiha, o fayii e tukkaade o ɓamta juuɗe makko, o waya no kabbiroowo nih, so o uminii hoore makko ngam daraaade haa wona loy, o ɓamta ɗe, o wiya : sami Alla liman hamida huu, so omo sujjoya noon o ɓamtataa juuɗe makko”. Sami Allaahu liman hamida hu firti ko Alla nanii jettuɗo ɗum, o wiyana hoore makko kadi, “rabbanaa walaka al hamdu”, so won wonɓe caggal makko, ko kañum en mbiyanta mo “rabbanaa walaka el hamdu”. So o sujjii noon, o wiyata ko “senaare ko Alla jeyi” laabi tati walla ɓura ɗoon, nde o fuɗɗoo ummaade o daroo.
Hono Haafes Bun Hujri wiyi : “ko fayti e ɓamtugol ngol, naniraama ɗum, capanɗe njoyo (saahaabi) nelaaɗo Alla (MJKM). Sahaabi firti ko sehil. Sehilaaɓe Nelaaɗo Alla (MJKM).
Jolii e ɓamtugol ngol nannanti keewɗi sanne. Kono ɗi keewal annduɓe cuɓii ɗi, ko ɓamtude juuɗe mum haa tolnoo e balabe walla tolnoo e noppi. So yiɗii ɓurta noppi ɗii seeɗa, alaa ko ɗum bonnata. Ko ɗum tagi Imaam Saafiya renndinde denndaangal hadiseeji jowitiiɗi e ngaal ɗoon damal, o yuɓɓinani ɗum yimɓe haa moƴƴi. So ɗum ɓennii , ina yiɗaa kadi, so neɗɗo ɓamtii juuɗe mum dow, yo o fortu peɗeeli juuɗe makko so ɗi ngalaa ngantu ko haɗata ɗi fortaade. Hono Abii Hurayrata (YMAM) o wiyi : “laatiima nelaaɗo (MJKM), so o ɓamtii juuɗe makko o mo habbira, o mo fortatnoo peɗeeli juuɗe makko haa ɗi mbiya loy. Ina yiɗaa e ɓamtugol juuɗe saanga turagol naŋngude e koppi, so ina ɓamta hoore mum waɗa noon, ngam noogaas e ɗiɗo saahabi kollitii ko wayi noon ».
Potal debbo e gorko e oon sunna : hono biyateeɗo Sawkaani wiyi “yo on nganndu ko fayti e oon ɗoon sunna ko debbo e gorko fof poti heen, alaa ɗo ɓe ceerti to bannge sunna, so wonaa debbo noddintaa, ardataako jamaa, ina wuurna kono ɓamtataa daande mum, o ɓamtataa daande mum kadi so ina juula. Kono ko heddii e suna koo fof, ko kamɓe ndenndi poti heen.”
Fawde junngo mum ñaamo e dow nano : ina yooɗi nde neɗɗo fawata junngo mum ñaamo e dow nano mum so ina juula, ngam won hadisseeje noogaas ummoriiɗe e saahabaaɓe nelaaɗo Alla (MJKM) kabri ɗuum. Caggal ɗuum, ko reftunooɓe caggal nelaaɗo Alla (MJKM), ngam hono Sahala Bun Saad, wiyi “laatinooma e yonta nelaaɗo yimɓe ina njamirtenoo yowde juuɗe mum en ñaame e dow nane mum en so ina njuula.” Hono Abuu Haasim, mi wonaa gannduɗo ɗum no feewi, kono tan, nelaaɗo Alla (MJKM) ina waɗatnoo ɗum, kono ɗum ɓamtanooma. Firti ko nattiino waɗeede. Naniraa ɗum ko Bukhariyyu e Ahmed e Maalik e nder Deftere mu waɗɗa. Ɗuum noon habri ɗum ko Abdul -kariim e nder deftere mu waɗɗaa nde. Kono oon hadiis huutoraaka no feewi, ngam ɗo o ummorii ɗoo sellaani. Ngam yoga e Afrik bannge hirnaange ko e hadiis oon ɗoon ɓe tuugnii. Kono Imaam Haafes wiyi “geɗe ɗee njowitii tan ko e nelaaɗo Alla (MJKM) wiyri, minen dental Annabaaɓe, min njamiraama nde min njaaccotoo e kummtaaje amen, so min koorii, yo min neemno e kejjaaje amen, yo min njow juuɗe amen ñaame e dow nane amen so amin njuula”. Naniraama Jaabira, wiyi “nelaaɗo Alla (MJKM), meeɗiino wirtaade neɗɗo gooto ina juula ina ƴetti juŋngo mum nano ina fawi ɗum e dow ñaamo ngoo, ndeen nelaaɗo Alla (MJKM), yiyii ɗum tan, o ari e juuloowo oo,o ƴetti juŋngo mum ñaamo ngo o fawi ɗum e dow nano ngoo, o ooñti ɗum. Naniraa ɗum ko Ahmadu e ko wonaa kañum tan. Biyeteeɗo Nawiwi hollii hadiis mo Haafes habri oo ina selli sanne, ko huunde huutorteende, o holli kadi, gila e jamaanu Nelaaɗo Alla (MJKM), ɗum meeɗaani waɗde luural hakkunde annduɓe. Ngam keewal saahabaaɓe e reftunooɓe e mum en fof ina ɗooftii oon ɗoon sunna. woni fawde juŋngo mum ñaamo e dow nano, so neɗɗo ina juula. Hono Imaam Maalik e hoore mum hollii e nder deftere mum wiyeteende “mu waɗɗaa ndee” ma o jokku yowde juuɗe makko e dow becce makko walla reedu makko haa o ruttoo e joom makko. Ndeke, rewɓe e laawol Imaam Maalik ɓee, etee e ɓe mbiya ko e laawol Maalik ɓe ngoni, ko ɗum addani ɓe weeltinde juuɗe maɓɓe so aɓe njuula, ɓeen ɗoon tuugnaaki e Imaam Maalik ngam Imaam Maalik fodiino kañum, ko gabdoowo haa nde ruttii e joom mum fof. Kadi o haali ɗum e nder deftere makko. Caggal ɗuum noon o dañiino caɗeele hakkunde makko e laamɗo biyeteɗo Haaruuna Rasiid, o sokaa, o leeptaa e nder kaso hee, ko ɗum addi juŋngo makko ñaamo ngoo maayi o natti waawde gabdude, kono addi beeltingol juuɗe ngol ko biyeteeɗo Ibnu Elkhaasim, oon ko misiranaajo meeɗiino wonde almuudo Imaam Maalik, kono ɗuum, en kaalino ɗum e binndanɗe ɓennuɗe ɗee, e hiitaande 2013 yawtunde ndee. So won jiɗɗo naamndaade ko fayti e cokegol Imaam Maalik, ina waawi winndude e laawol (enternet) walla nih yiɗi ko yeddude ina waawi jokkondirde e am, waɗa djibril.diop30@gmail.com. Kala baɗɗo ɗuum ma heɓ heen ko laaɓi sanne. Walla oon neɗɗo ina waawi jokkondirde kadi e jaaynde Fooyre Ɓamtaare, hono pulaar.org (bokarba@yahoo.fr) so neɗɗo neldii e oon bannge kadi ma mi heɓ ɗum ko yaaccii.
Hol to juuɗe pawatee ? hono Kamaali Bun Humaami wi’i “alaa ɗo nanondiraa tawo, hol to juuɗe poti faweede, heddii ko ɗo keewal annduɓe njahri ko fayti e ɗuum. Ngam won wiyɓe, foti faweede ko e dow becce, woɗɓe kadi mbiyi ko e les wuddu, won heen kadi pawata juuɗe ko hakkunde wuddu e becce”. Ko wayi no Hanafiya en mbiyi: “ko les wuddu juuɗe poti faweede”, to bannge Saafi en mbiyi ko hakkunde becce e wuddu foti faweede. Hono Imaam Ahmadu ina wonndi banngeeji ɗiɗi ɗii fof : o mo na to Saafi o mona to Hanafiya, ngam o wiyi: “ko potal ina foti wonde hakkunde ɓeen ɗoon ɗiɗo”. Kono Tirmiis wi’i “yimɓe jom gannde en fof e yonta Nelaaɗo e rewnooɓe e mum en ina ngoongɗini so juulɗo ina juula ina foti gabdude so aldaa e ngantu.” Ndeke luural waawa wonde ɗoon. Kono tan keewal juulɓe ŋabdooɓe pawata juuɗe mum en ko hakkunde becce e wuddu. Heddii ko waɗaa heen fof ina selli, ngam ɗeen ɗoon geɗe limtaaɗe fof mbaɗaama.
Huccito walla duwaawu udditgol juulde : ina moƴƴi e juuloowo nde huutortoo ñaagunde udditgol juulde, nde nganndu-ɗaa, Nelaaɗo Alla (MJKM), ko ndeen ɗoon ñaagunde o udditirteende juulde noon ina faamee e ko arata ɗoo koo. Hono Abuu Hurayrata (YMAM) wiyi: “Nelaaɗo Alla (MJKM), laatiima so ina juulatnoo , so o habbirii o wiyii Alla Akbar, o deƴƴa ko juuti seeɗa ko adii nde o jaŋngata”, mbiymoo-mi : « eehey ma aan Nelaaɗo, mbiɗo yiya sa a habbirii e juulde fotnde jaŋngeede nanee, aɗa deƴƴa ko juuti seeɗa hade ma jaŋngude, holko kaalataa ɗoon? Nelaaɗo Alla (MJKM) wi’i: mbiɗo wiya: yaa aan Alla! yaa woɗɗin hakkunde am e pergittam hono no goɗɗinir-ɗaa hakkunde fuɗnaange e hirnaange. Yo a ittanam pergitte am hono no ittirtaa tuundi e comcol danewol nih, yaa aan Alla! yaa lootan –am pergitt-am, tawa ko galaas e ndiyam ɓuuɓɗam. naniraa ɗum ko Bukhariyyu e annduɓe sunnaaji en.
Duwaawu goɗɗo oo : Naniraama gaa Aliw (YMAM) o wi’i: “laatiima Nelaaɗo Alla (MJKM), so o ummiima faade e juulde, so o habbirii o mo wiyatnoo : mi huccitinii yeeso am e yeeso mo nganndu-ɗaa ko kañum sosi leydi e Asaamaan, ko mi ɗooftiiɗo jebbiliiɗo, mi wonaa ummiiɗo e renndinooɓe, Ay! No juulɗeele am ɗee e ɓattagol am, e nguurndam am, e maayde am fof, ko ɗo Alla, joom winndere, mi renndidintaa mo e goɗɗum, ko ɗum woni ko njamir-ɗaa, ummii-mi ko e juulɓe.” So kabbirɗo oo yiɗii haaɗa ɗoo, nde o fuɗɗoo janŋngude uddittirde (faatiya) o rewna heen ko o ko o fotnoo rewnude heen.
Farillaaji njuulu : farilla ko huunde fawaande e dow neɗɗo yo waɗ ɗum tawa ko alaa e sago, ko faati e dewe Alla. Ɗum noon so en njiɗii anndude ɗuum ma en paam ɗum e ko ara ɗoo koo : wonande juulde ina waɗi farillaaji e jookli pawondirɗi e goongaaji mum, so tawii heen gootel e goongaaji ɗii woodii no wayi tan, wontata ko jiiɓru e nder sariya Lislaam. Kono ko ɓuri laaɓtude ko yo neɗɗo jogo anniya so ina waɗa ɗum. Ngam ko anniya oo woni huunde fof. To bannge anniya mo kaal-ɗen oo fawaade e konngol Alla toowɗo oo, wi’i: “mi yamiraani on so wonaa yo on ndew Alla laɓɓinanon ɗum Diina”. Simoore peeñɗi kaawise joy. E konngol Nelaaɗo Alla (MJKM) wiyi “golle neɗɗo pawii tan ko e anniya mum, ndeke kala neɗɗaŋke e ko annoyii. Oon mo laatii ferii tawa feriri ko ngam Alla e nelaaɗo mum, ferngo makko wonata tan, ko ferngo Alla e nelaaɗo mum. So tawii noon neɗɗo feriri ko ngam aduna, walla resde debbo, fergo makko kadi fawotoo tan ko e ko o feriri koo.” Naniraa ɗum: ko Bukhariyyu. Oon ɗoon goonga noon fuɗɗotoo feeñde ko e salligi, wonaa e haalde ɗum ndee. Hono Ibnu Khayyim wi’i e nder deftere mum faabo, lahfaan: wonde “ko anniya woni faandaare, ko kañum kadi woni pellital huunde kala, nokku mum noon ko ɓernde, ɗum yowitaaki e ɗemngal.”
Jibriil Muusaa Joob
Ina Jokki
