Mbele ko waasde jogaade ngalu, maa ko “no fotanta mi, ko jaranta mi”, teppi ƴellitaare ɗemngal ngal ? Banndiraaɓe musiɗɓe tedduɓe, so tawii ko goonga, naamnde ɗee keewrii en, maa a taw on mballat min jaabaade.
E kitaale nde Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani sosetee, ɓe keewnoo ko waɗde ngalɗoo naamndal “hol ko janngi Pulaar ?” Ɓe njaha e nder leeɗe Nuwaasoot, ɓe mbaɗa heen jeewte pattamlamiije. Hannde noddi ko nde ndaroto-ɗen, ngam ƴeewde janngirde Fulfulde e karalleeje kese. Ko goonga nih ɗemngal men ko galɗungal, jaajngal, cellungal, feddiyankeewal e hitoyankeewal, kono kadi, woto kaaɗen tan e wiyde noon, wiɗto ina foti jokkude. E teskaade konngol Fulɓe biyowol : “ko nayi keewi kala, ngañaani hoɗee”. Ndeke wuurnata ɗemngal tan ko janngeede, e winndeede hakke mum waasa haaɗde tan e haaleede. Latin e Gerek njonii men yeru, enen kala eɗen nganndi ko ɗemɗe dowlunooɗe, guurnooɗe, e nder winndere ndee, kono hannde hay haala majje nattii haaleede. Ƴeewen Farayse e Amerik nde hatanteeɓe mumen njaɓi warondireede, ɗemɗe mumen laatii ko njartudi, mbaɗti janngeede e winndeede. Kono banndiraaɓe, ɓamtaare ummotoo ko e juuɗe joom mum. Kersoowo naamnaade ko anndaa, maa joom gacce puuyɗe, walla mawnikiniiɗo ine wiya huunde fof alaa ko jarani ɗum, maaydata ko e majjere, laatoytooɗo majjuɗo-majjinoowo. Yo Geno daɗndu en e bone majjere, sibu ko musiiba, ina hela suudu teddungal. Ina ñifa fitirla, ine ɓora bibje, tonnga ɓamtaare. Ɗemngal Fulfulde ko yeru ngesa, gooto kala ina jogii heen lowre mum heeriinde nde foti remde. Ko mbaaw-ɗaa wonde kala, e kala fannu mo njahru-ɗaa, aɗa foti addude ballal maa e renndo ngoo. Yo laaɓtu e jiyɗe men, goongɗa e hakkillaaji men e oo sahaa mo ngon-ɗen en ngalaa hay fedde wootere so wonaa Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani. Hay ndeen fedde hannde ina hatojini e sukaaɓe softuɓe, hatanteeɓe, keblee ngam janngo e jam mbaawa tammbaade ɗeen golle. Ko goonga nih maayde faltaaki suka e mawɗo, kono mawɗo ko nguuriiki daande maayo. Ko ɗum saabii mbiy-ɗen “doole kay poti heɓɓiteede ko gila doole ndonkaani”. Kala ɗemngal hannde ɓamtingal, bayngal no Enngelee, Farayse, Arab ekn, won daawe dewaaɗe. Sosde pelle ngam ɓamtaare ɗeen ɗemɗe, ƴoogoyde gannde goɗɗe fula e ɗemɗe mumen. Waɗde eeraango, kala winndiyanke pulɗo deftere e ɗemngal maɓɓe, deftere ndee waɗatee ko e ɓetirgal « blanche » no teddeendi mayre fotiri fof ko noon njeenaari joom mum fotata. Nde wonnoo ko dañal, addi waɗde caalel dawaaɗi, ko ɗum waɗi kala winndiyanke yiɗata ko fulde maa yuppa gannde e ɗemɗe maɓɓe. Nde tawnoo maafe mum ina leppa heen. Ko ɗum saabii ɗemɗe maɓɓe laatii njartudi maa naange fuɗnge nge junngo waawaa wirnude. Eɗen mbaawi wiyde ɓee kam ndewaani e gorkaajo biyeteeɗo “no fotanta mi”. Eɗen keewi pellon, kala subaka Alla mo pin-ɗen, ɓee ina mbiya ko min fedde ceenal, ɓeya ko nduɗɗaldi, ɓeya too ko njaareendi, ellee fof wonaa leydi tan. So Alla eɗen keewi pelle nootortooɗe ɓamtaare Pulaar kono mbele ɗe ngonaa julortooɗe maa ɓamtortooɗe Pulaar ? Sikki alaa njoofii-mi ko pelle pineyankooje. Neɗɗo waawaa wiyde ko ɓamtoowo ɗemngal, tawa o janngaani maa o jannginaani, tawa omo jogii kattanɗe maa ngalu mbaawngu sompude janngirɗe o waɗaani.
Gacce wiiɗnde ko tawaaɗo roondii
Gila nde Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani jibinaa feewde jooni, ina horaa yo galle Pulaar mahe, ko foti no leñol so ronkii mahde galle gooto, miin mi faamaani. Neɗɗo noon manetaake, etee ñiŋetaake ko golle ɗee tan ngoni njeñtudi makko. Ɓur-ɗen hatojinde e heɗtaade ko e weltinooɓe en e kaalirɗe “rajo”, ɓeen ne kadi yo nganndu leñol ngol ina jogii e maɓɓe hakke, eɗen nganndi kay so ginal awii e yookoode ginal banndum, wonaa liɗɗi ndaarata. Haala jom ngemmbe noon heɗetee tan ko maa awo dawa. Eɗen pamɗini hatanteeɓe men, en keɗtotaako eeraango maɓɓe, kono nde joom mum ruttii to juulɗo jaasaa fof, ngonten woyooɓe ɗum, cooden leppi mum keɗto-ɗen, njiyloyo-ɗen nate mum ɗakken e cuuɗi men. En potaani ɗaccude haa beelel ɓeeɓa, heddoo eɗen ngasa ɓulli e nder nehaande mum. Ceerno am Dooro Gey (Boobo Loonde) ina heewi wiyde: “fenaande jogii ko koyɗe ko darorii, kono alaa dote ko jooɗorii. Goonga noon raɓɓiɗde e juutde fof, feeñata fera fetta laya haa poƴƴaali mum caroo. Fenaande ko juuti fof noon, waɗtintu ko e bucaŋ majja menndeŋ ɓooroo”.
Neene ko sukuña ko ɓiɓɓe mum tan mbaawi haaltidde ɗum
Winndiyankooɓe men mbinndii haa juuɗe njaaɗii, ngenndiyankooɓe men ngullii haa daaɗe caalii, kono ina horaa haa jooni yo en ceŋto e geɗe ɗaaynooje. So pijirlooji noddaama leñol ngol kala ara e keewal, kono so jaŋde Pulaar noddaama ngol ara e teelal. Jannguɗo e men Pulaar seeɗa kala, woppa, setta ɗemngal ina nootoroo innde ngenndiyankaagal. Potnooɗo jokkude haa daña tolno moƴƴo, ngam wooda ko ɓeydi e ɗemngal ngal, waɗtinta ko e rewrude e cooloyaagal. Njiyee kam, manee kam. Ina yiyloo innde, fooɗta hinnde tawa alaa hay fiɓnde. Paamen koy so leñol ngol ina lutti wonde e ngal jaɓɓal, sawru mbawgu yaawataa waylaade.
Eeraango
E tonngol, aan mbiymiyanke ! Anndu daɗeede bonaani, boni tan ko waasde abbaade. Yontii ndaro-ɗaa, ngaddaa ballal maa e leñol ngol. Enen sukaaɓe, yontannde hannde yaakaare janngo, calo-ɗen jaasde e sahaa mo ngon-ɗen oo. Paamen koy mawɓe men pellii wolde mumen, ɓe peƴƴinii en jullaaje e pergitte gonnooɗe e laabi ɗii, ndeke teenol heedii, woto mo heddii. Yontii nde tammboto-ɗen fedde men yumma mum pelle hono Fedde Ɓamtaare Pulaar e Muritani. E daande Njaay Saydu Aamadu Gelongal Fuuta : “weli mawɗo metti mawɗo, maa meeɗ nde o yalti dingiral. Weli suka metti suka, maa meeɗ nde o naati dingiral”.
Umaar Alhajji Caam (Kodda Fulɓe)
