En ɓooyii yiylanaade yuɓɓo naange tagofeere jeenaɓere ! Annduɓe mbiyi njiytii nde ñalnde alarba 20 saawiyee 2016 ! Haa e ñalawma hannde oo, caggal nde tagofeere wiyeteende Pluton natti hiiseede e tagopeeje yuɓɓo naange, ko tagopeeje jeetati (8) ngo jogii.
En ɓooyii yiylanaade yuɓɓo naange tagofeere jeenaɓere ! Annduɓe mbiyi njiytii nde ñalnde alarba 20 saawiyee 2016 ! Haa e ñalawma hannde oo, caggal nde tagofeere wiyeteende Pluton natti hiiseede e tagopeeje yuɓɓo naange, ko tagopeeje jeetati (8) ngo jogii.
So tawii waɗnoo Pluton itteede e tagoope ko sabu famɗude, tagofeere jeenaɓere nde annduɓe mbiyi njiytii ndee alaa ɗeen caɗeele mawneeki, sibu ñiso mayre ina sowoo laabi sappo ñiso Leydi. Ngoɗɗeeki bolol mayre (ɗo nde rewata ɗoo) ina sowoo laabi noogaas ngoɗɗeeki tagofeere ɓurnoonde woɗɗude Naange ndee, hono Neptun. Ƴewaa noon hakkunde Neptun e Naange, miliyaaruuji 4 e feccere kiloomeeteer ina ɓilii ɗoon (4 500 000 000 km !). Kayre “tagofeere jeenaɓere” yiytaande ndee, nde taarotoo naange ko hakkunde ujunnaaje sappo e ujunnaaje noogaas hitaande. Ko ɗum firti ? Ɗum firti ko Leydi men ndii ina taaroo naange laabi 10 000 haa 20 000, tawa “tagofeere jeenaɓere” ndee (yiytaande ndee) taarii naange ko laawol gootol. Hitaande wootere toon, ko 10 000 haa 20 000 kitaale men gaa e leydi.
Kono hoto keño-ɗee, en cuwaa tawo yenaneede tigi-rigi, sibu ko nde njiy-ɗen nde e lonngorɗe nde njenane-ɗen, hay so tawii noon annduɓe haalɓe ɗum ɓee tuugii ko e dalillaaji ɗi keewaani fenneede, so hiisaaji matematik e eyɓingol ordinateeruuji !
E wiyde gooto e annduɓe ɓee, “gila e yonta ganni (hedde 3000 hitaande hade Iisaa) ko tagopeeje ɗiɗi tan njiytaa e yuɓɓo naange, ɗum noon ndeeɗoo wonoyta tataɓere… Ko heewi ina niɓɓiɗiri en e nder yuɓɓo naange men ngee, geɗe keewɗe potɗe yiyteede ina ngoodi ; ɗumɗoon noon ina ñikli annduɓe! »
Eɗen mbaawi eyɓinirde ɗum nii : Gaa-gaa Naange, yuɓɓo naange ina waɗi, ummoraade ɓurɗe ɓallaade faade ɓurɗe woɗɗude, tagopeeje kaaƴeeje, kowol kaaƴon, tagopeeje 4 ɓuƴeeje (ɓuƴeeje 2 gaas, e ɓuƴeeje 2 galaas), kowol ɗiɗmol kaaƴe galaas. Njaajeendi yuɓɓo naange ko hedde kitaale 4 annoore (37 869 120 000 000 km !)
Gila 24 ut 2006, denndaangal kuuje taarotooɗe Naange peccaa ko e pecce tati (3) :
– Tagofeere : Tagofeere ko huunde taarotoonde naange ñisnde, murliɗnde, fittunde saraaji mum haa laaɓi (ɗum woni tawi alaa kuuje njirlotoo e saraaji mum ɓadiiɗi); ɗeen ngoni Merkiir, Wenis, Leydi, Jipiteer, Saturn, Uraanis, Neptun.
– Tagofeere dooɓaande : ko huunde taarotoonde naange, ñisnde, murliɗnde, kono nde fittaani saraaji mum haa laaɓi. E settaambar 2008 ko ɗeeɗoo joy nganndanoo : Ceres, Pluton, Eris, Makemake, Homeya (Cérès, Pluton, Éris, Makémaké, Hauméa). Goɗɗe ina tijjaa, hono Sedna e Orkus e Kuawowar (Sedna, Orcus e Quaoar).
– Kaaƴe tokoose yuɓɓo naange : ko wonaa ɗiɗi gadiiɗe ɗee fof.
Kono ina waɗi annduɓe ameriknaaɓe heewɓe (hedde 300) ko faati e tagopeeje, ɓe njabaani ngolɗoo peccitagol, sibu mum en mettinde ko Pluton ittaa e tagopeeje koo (kayre woni tgofeere adannde nde ameriknaajo idii yiytude).
Bookara Aamadu Bah
