Ñalnde 1 deesambar 2016 ko haawnii waɗii to leydi Gammbi ndi ardii ɗum Yaayaa Jaammee jooɗiiɗo e jappere leydi ndi ko ina tolnoo e duuɓi 22 caggal nde folli laamu Daawuda Kayrabaa Jaawara e hitaande 1994.
Eɗen ciftina wonde leydi Gammbi ko ciifol naattungol e nder leydi Senegaal sabu ko ndiin taarii ndi banngeeji kala haa heddii bannge keedɗo e geec atlantic oo. Wertaango Gammbi ko 11 295 km2, ɓesngu mayri tolniima e 1 925 627 aadee heen 90% ko juulɓe, heddiiɓe ɓee peccii ko hakkunde katolik en e diineeji goɗɗi (8%). To bannge faggudu ko ɓuri teeŋtude heen ko ndema ngaadanteewa, njulaagu e banngagol (tourisme). Gammbi jeyaa ko e tiimaale leydi Angalteer, heɓi jeytaare mum ko e hitaande 1965 woni laamorgo mum ko Bannjuul, ɗemngal laawɗinaangal ko Enngele hay so tawii ɗemɗe ngenndi ɗee ko : manndinka, fulfulde, wolof ekn…
Waɗi en wiyde ko haawnii waɗii ko Yaaya Jammee gila laamii seeraani e yuɓɓinde wooteeji hooreleydaagu fotde laabi 4 ina laamtoo, nde wonde ko kanko yuɓɓinanta hoore makko wooteeji ɗii gila e fuɗɗoode haa wortorde. Laamu Yaayaa Jammee wonaa ɓuuɓngu sabu o jogii tan ko kasoo, karwaas e warngooji. Ɗum tabitiri ko luulndo makko alaa hakke ñiŋde laamu, jaaynirɗe leydi ndii mbellitaaka ko jaaynirde laamu ngu tan njogii hakke haalde etee, ko mantude laamɗo leydi ndii tan e politigi mum woni golle mum. Seppooji baɗooji toon, joomum en mbattinta ko waɗeede kasooji so ndaɗii wareede kay, walla saayneede majja. Jagge tati e parti luulndo lollirɗo UDP ko nii mbaasiri pittaali mum to Gammbi, goytaali ɓesngu nguu, gullitaali pelle jojjanɗe aadee winndere ndee e jeertinaali mawɗo fedde dowlaaji dentuɗi hono Ban Ki Moon, ɗum fof mejaani Yaayaa Jammee.
E ɗiiɗoo wooteeji juɓɓinaaɗi e darorɗe lewru deesammburu 2016 Jammee waɗdunoo kawgel ko Aadama Baro mo nganndu-ɗaa ngemmbi ɗum ko maalde partiiji jeetati luulndo e Mammah Kanndeh gardiiɗo parti biyeteeɗo « Congrès Démocratique Gambie ». Aadama Baro noon jeyaa ko e parti biyeteeɗo « Parti Démocratique Unifié » tawi gardiiɗo oon parti, hono Ousseynou Darboe, e oon sahaa wonnoo ko e kasoo ina taƴanaa duuɓi tati sabu wiyeede « tawtoraama seppo ngo yamiraaka ». Wooteeji ɗii njofiri ko poolgu Aadama Baro sabu o dañii 43%, Yaayaa Jammee dañi 39%, Mammaa Kanndeh heɓi 17%, ɗum firti ko « faddungo taƴii » tawde Yaayaa Jammee, laamɗo mo liɓetaake furlaama e leydi, woote Gammbi firlittaake, ɓurɗo heewde toɓɓe fof gila e gadanol ko kam fooli. O heewnoo wiyde ko kanko ko « Alla wootanta mo etee ko Alla tan liɓata mo » waɗde ngol laawol, Aadama Baro e ballal Alla liɓii mo ngu alaa guli. Kono ɗum fof haawnaaki. Haawnii kay ko nde o habraa wonde o foolaama o wiyi o jaɓii etee kalfinaaɗo wooteeji ɗii hol to saaktu ɗum ko kanko e hoore makko hebori adaade saaktude ɗum etee o duwanoo Aadama Baro yo « jogoro jam ». Ɗum waɗi en wiyde o haalii ko o sikkananooka, sabu ɗum waɗi aduna oo fof najoore haa ko yoga e leyɗe mawɗe e nder aduna oo e leyɗe catiiɗe e hoɗdiiɓe manti mo heen no feewi haa woodi waɗtuɓe miijanaademo wonde bonannde nde o waawnoo waɗde fof, ndeeɗoo darnde ina waawi soodtude mo. Mi heɓiino nii e oon mudda noddude gooto e musiɓɓe am to bannge politigi mbiy-mi ɗum « aan ndekete Yaayaa Jammee ko jontaaɗo », oon jaaɓtii kam « hol to mantu jamma suwaa weetde », ma a taw ko ɗum wattindii laataade sabu yontere fawtii heen Yaayaa Jammee waɗi ko joɗtoranoo e mum so saltaade foolaama, ɓeydi heen wonde ko keborɗo wullitaade to ñaawirde rowrowre ñaawoore wooteeji. Tesko-ɗen noon ndeeɗoon ñaawirde, wonɓe heen ɓee fof ko yimɓe makko.
Ko laaɓani en tan ko Yaayaa Jammee caggal nde diisnondiri e yoga e yimɓe mum, teenti noon e larme makko ɓe o waɗdunoo bonanndeeji laamu makko, kolliti mo tan ko kañum en, woppude mo laamu henanaaki ɗum en, yantude e haalaluuji Aadama Baro e luulndo ngoo wonde « bonanndeeji makko ngoppirtaake nii tan ». Kulol rewneede laawol ñaawee, ñaawdee e wondiiɓe mum, alaa ko haɗi nawee to ñaawirde kuuge winndereere (CPI) to o heblotonoo e yaltinde Gammbi, ɗeen geɗe fof ina njeyaa e ko « mooƴii hoore makko ».
Gammbi naatii e iñcuru caggal wooteeji, Alla tan anndi ɗo ɗum joofoyta sabu yoga e leyɗeele aduna ɗee kolliti tan ko Yaayaa Jammee « hol to ñaamtu konngol mum, yo jebbilo foolaama », won heen nii kolliti ko ngoppataa mo o ruttoo e laamu, Dental Leyɗe Afirik Hirnaange (CEDEAO), mbiyi mo yo o tottit Adama Baro laamu gila e teddungal, gardiiɗo fedde ndee nii heɓii wiyde aadi fedde ndee e makko ko ñande 19 saawiyee 2017, lajal nde o foti ummaade e jappeere ndee : « o woppira newuya walla heɓtiree doole ». Senegaal kam hollitiino gila o ñaamti konngol makko wonde « jaɓantaa mo o sooyna yiɗde ɓesngu Gammbi », hannde oo, CEDEAO so fellitii joƴƴinoyde Aadama Baro e jappeere Gammbi, wakkilii Senegaal yo ardo ngoon hurjo.
Woni kulhuli men tan ko teettirgol laamu Yaayaa Jammee doole hoto jibinde hare hakkunde ɓesngu, yerɓina deeƴre wonnde e diiwaan oo, sabu eɗen nganndi yoga e larme Gammbi ko e makko wondi, yanti heen fedde ɗaɓɓoore jeytaare mum to Kaasamaasa ko e Gammbi heerondiri. Kono kadi woppirde mo nii tan kadi ko bonannde mawnde wonande leñol Gammbi e demokarasii, ko yeru mo moƴƴaani wonande leyɗe ɗo laamɓe nangtiiɓe e jappeeje ina calii lomlomtondiral e nder woote. Ɗum noon, beeli njowii ko e CEDEAO e Senegaal ngam dañde feere yuumtunde ngam yiɗde ɓesngu Gammbi waasa sooyde tawa kisal leydi ndii e ɓesngu nguu ina daɗndaa. Ko waawi heen wonde fof, ñalɗi 10 e 19 saawiyee ko keborɗi battinde e kappanɗe leydi ndii, ɗiin ngoni ñaawoore ñaawirde rowrowre Gammbi e piilgol Aadama Baro.
Gelaajo
