Ñalnde alet 9 sulyee 2017, Unesco waɗtii nokkuuji tati goɗɗi, e doggol ngaluuji winndereeji. Ɗiin nokkuuji tati ko wuro Al Khaliil (Hebron), Duunde Okinoshima (to Japon), duunde ɗo rewɓe kaɗaa yahde, e leegal gootal nder wuro Strasbourg (Farayse) ine wiyee Neustadt. Goomu UNESCO kalfinaangu ngalu winndereewu waɗtii wuro “Al khaliil” ɓooyngo ngoo, anndiraango ‘Hebron’ e nokkuuji jogiiɗi « faayiida winndereejo diwtuɗo aada ». Ɗum firti ko wuro ngoo jeyaama hankati e ngaluuji winndere. Ko e ngooɗoo wuro “jumaa annabi Ibraahiima (JKM) ”, ganndiraaɗo kadi “Al haaraam el ibraahiimii” (الحرم الإبراهيمي), (الحرم الخليل) walla kadi “tombeau des Patriarches” wonande yahuud en, woni. Wonande UNESCO, wuro ngoo wontii hankadi ko « nokku deenaaɗo » tee jeyi ɗum ko Palestiin.
Ko ɗuum addani Israayiil laawaade haa Benyamin Natanyahu wiyi wonde « ndee feere alaa ko firti…», usti piye mum e UNESCO laawol mum nayaɓol e ndee hitaande wootere. Miliyoŋ dolaar mo ɓe potnoo wersude Unesco ɓe pelliti huutoraade ɗum e suudu ganni e eɓɓaaɗe goɗɗe tiiɗtinooje ngonka yahuud en e wuro Hebron ngoo. Jooɓnaago konngol laamu Israayiil, hono Emmanuel Nashon, winndi e enternet « daartol paayodinngol ɓesngu yahuud en fuɗɗorii ko Hebron. Penaale Unesco e penaale daartol mbaawaa ɗum waylude. »
Palestiin to bannge mum weltiima e ɗuum no feewi. Jaagorgal maɓɓe geɗe caggal leydi wiyi feere ndee ko “poolgu hare dipolomaasi nde Palestiin haɓaa banngeeji kala ngam dartaade mbaawnoraaji Israayiil e Amerik”. Ko noon kadi wonande Hamas, sibu e wiyde mum, “ɗumɗoo ina teeŋtina laawol goɗngol hakkeeji Palestiin e wuro hee kam e leydi Palestiin no diidorinoo”.
Al Khaliil (Hebron) jeyaa ko e gure Fuɗnaange-Ɓadiiɗo koɗaaɗe ɓurɗe ɓooyde. Ko ngo wuro hormorgo diineeji tati mawɗi ɗii, gila nde annabi Ibraahiima siiñti ɗoon fammeere (grotte), duuɓi 2000 jooni, ɗo « Al haaraam el ibraahiimii » mahaa ɗoo. Gila Aarabeeɓe keɓti wuro ngoo e hitaande 638, ɓe koɗdii ɗoon, e cili keewɗi, e huunde e yahuud en. Hannde, fotde 200 000 Palestinnaajo ina nguurdi ɗoon e 500 haa 850 jiimooɓe (colons) israayiilnaaɓe nder, walla saraaji, leegal ɓooyngal ngal, ɓe sariya winndereejo dagnani gonaangal mum en ɗoon. Pelɓondire politik e diine ina keewi waɗde ɗoon, caabiiɗe maayɗeele keewɗe.
E fawaade e Portokol Hebron mo 1997, wuro ngoo ina feccaa e leeɗe ɗiɗi. Taƴre konu (brigade Kfir) ina tuddini ɗoon, tawi huunde e koninkooɓe mum (fotde 1 000) kalfinaa ko kisal jiimooɓe wonɓe toon ɓee. Winndere ndee kadi ina jogii toon koninkooɓe kalfinaaɓe reende e humpitde e deeƴnude wuro ngoo e hisnude Palestinnaaɓe wuurɓe ɗoon ɓee.
Firo innde wuro ngoo e ɗemngal Yahuud en e Aarabeere ko wooto. Hebron firti e Yahuudeere ko « Sehil ». Al Khaliil firti e Aarabeere ko « Sehil ɓurnaaɗo ». Sehil oo, e diineeji ɗiɗi ɗii fof, joofii ko annabi Ibraahiima (JKM). Ɗuum feeñi ko e Al Quraan ko ina wona duuɓi 1 400 jooni, to simoore “Annisaa” (Rewɓe) ɗo wiyaa : « Alla waɗi Ibraahiima Sehil ɓurnaaɗo – وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا » (Simoore 4 :125). Ɗuum ko caggal nde annabi Abraahiima heli sanamuuji ɗi yimɓe yonta mum ndewatnoo ɗii…
بسم الله الرحمن الرحيم | وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ
وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۗ وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا | صدقة الله العظيم
Duunde Okinoshima winnditaa ko e nokkuuji pinal ɓurɗi alɗude e winndere ndee. Nokku oo jeyaa ko e nokkuuji kormorɗi Japon, wonande dewal biyeteengal shinto, nokku ɗo rewɓe kaɗaa yettaade. Taarol duungel ngel ko kiloomeeteruuji 4 fat. Ko ñalnde 27 mee hitaande kala (ñalawma gooto) 200 gorko fat njamiraa naatde e nokku hee, caggal nde calliginii nder geec. Ko wonaa ɗuum hoɗi heen tan ko ceerno shinteejo (ceerno diine Shinto). Won terɗe e Goomu Unesco hee kolliti wonde kaɗgol rewɓe naatde e nokku hee ko paltoor. Kono ɓe kollitaa wonaa ngol ɗuum fuɗɗii, sibu Haayre Athos to Geres kadi, rewɓe njamiraaka yettaade ɗum. Oo nokku waɗti 17ɓo nokkuuji Japon binnditaaɗi e ngaluuji Unesco. Wertallo duungel ngel ko 0,97 km2. Ngel woni ko e maayo Japon.
Nokku goɗɗo oo, woni tataɓo oo, ko leegal Neustadt nder wuro Strasbourg to leydi Farayse. Ngal winnditaa ko e doggol ngaluuji pinal winndereeji teeŋtuɗi. Neustadt (« wuro heso » walla « siñcaan » e Almaneere), ine wiyee kadi “leegal alma” (quartier allemand). Ko almaa en mahi ngal hedde 1880 haa hedde wolde winndereere adannde, nde keɓti diiwaan Alsace-Lorraine oo. Alsace e Lorraine ko diiwanuuji gonɗi hakkunde maaje biyeteeɗe Meuse e Rhin, ɗi laamu Farayse heɓtunoo hakkunde teem 16ɓiire e 18ɓiire. Caggal ɗuum ɗi mbaɗtaa e njiimaandi Laamlaamu Almaa e teem 19ɓiire, caggal ɗuum e njiimaandi “Reich tataɓo” (laamu Hitleer) e teem 20siire hade majji artude e njiimaandi leydi Farayse.
Bookara Aamadu Bah
