Huunde e daartol laamaandi Maasina

Caggal nde musiɗɗo Aamadu Malal Gey haalani en no mawningol “Teeminannde ɗiɗmere kaanankiri Maasina” yahri, omo jokkana en seeɗa e daartol laamaandi Maasina.

Fedde ngam guurtingol Wuro Hamdallaay hormaango ngoo (Association pour la Réhabilitation de la ville Sainte de Hamdallay), sera Mooɓti, yuɓɓinii kawtal manngal e lewru Mbooy (Marsa) 2019 to wuro Bamako ngam wuurtinde Teeminannde ɗiɗmere gaafgol Laamaandi Fulɓe Maasina ina wiyee kadi Laamaandi Diina Hamdallaay.

Jeewte ɗee kollitii seeɗa e daartol Maasina ko adii Laamaandi Seeku Aamadu. Ndeen ko Arɓe maa Arɗooji (teelo ko Arɗo) ngardinoo diiwanuuji Maasina, Arɗo fof e diiwaan mum e sarɗiyeeji mum. Maasina mooftii maa won Arɗooji noogaas-e-jeegom. Gaa-gaa Arɗooji lolluɗi ko wayi no Silaamaka, Buubu Arɗo Galo (ɓiy Arɗo)… ɓuri lollude ko Arɗo Jeeɗiɓo biyetenooɗo Hamadun Fulaani, Arɗo Maasina (1485 – 1508). Omo wiyetenoo kadi Pallaadi Galo maa Arɗo Maayo Ngaddooru “ Eggirgol Coowagol ” Saahal, ɗum woni lappi hakkunde Burgu-Haayre e Kareeri to Jamtooji.

Ina ummii e makko Alfaa Nuhum Ɗahiiru Buubu Suufi Tahiiru Bella Galo Arɗo Ngaddooru, jeytoraaɗo e diisneteeɓe Seeku Aamadu nde o waɗaa hooreejoo Batu Mawɗo. Kanko e Seeku Aamadu ubbidaa e “rawda” gooto.

Laamaandi Fulɓe Maasina fuɗɗii ko 1818, gasi e 1862 ina jeyaanoo e laamaaɗi ɓurɗi teskinde nder diiwaan Afirik-Hirnaange. Ndi wonnoo ko e nehaande leydi Mali hannde (e huunde e Burkina e Muritani).

Sosi Laamaandi ndi e hitaande 1818 ko ceernaajo lolluɗo biyeteeɗo Aamadu Hammadi Buubu Bari, lollirɗo Seeku Aamadu Siiseh Bari. O fawinoo ko e doosɗe diine Lislaam, ɗum waɗi ndi kadi wiyeede Laamaandi Diina Maasina. Ko e ndee hitaande 1818 Maasinankooɓe njaggondiri e Laamaandi Segu ndi Jaaraŋkooɓe ngardinoo to Segu. Konu Juulɓe teemedde tato e sappo e tato (313) huccondiri e ujune joy (5.000) ummiiɓe Segu. Ɓe pooli Seegunkooɓe e wuro Nukuma e ndee hitaande.

Adii won’de laamorde ko Nukuma hade mum eggineede ñalnde 21 Mbooy (marsa) fayde gurel tokosel ina wiyee Perel-Tuppe. Ko ngel gurel Seeku Aamadu inniti wiyi ɗum Hamdallaay (“Yettoode Allah” e ɗemngal Arab). Laamaandi ndi tafii dowla juɓɓuɗo ko wayi no marde Batu Mawɗo (Suudu Sarɗiyeeji Ñaawirɗi) e juɓɓe nderndere ko nanndi e Hariima, duuɗe deenaaɗe ɗo durngo heertinaa, e Qaadiiji nder gure, e jollirɗe e taƴtirde maaje (Jolol). Nder diiwanuuji e gure, Seeku Aamadu lelnii juɓɓe ballitooje nguurndam, haa arti e huuɓnude Diine Lislaam e moƴƴin’de koddigal hakkunde leñƴi, hakkunde remooɓe e aynaaɓe, hakkunde dowrinkooɓe e wurankooɓe. Ina heen :

– Batu Jaartotooɗo, (nanndi ko e “senaa”); ina waɗnoo jaŋnguɓe humpitiiɓe Lislaam capanɗe-njeeɗiɗo (70).

– Batu Mawɗo, ina waɗnoo capanɗe-nay (40) annduɓe. Mo woni kala ina halfinaa geɗal keeringal, yeru ko Alfaa Nuhum Tahiiru Buubu halfinaa jaŋde, Hammadun Bokari Bari loolirɗo Baa-Lobbo halfinaa ndeenka keeri leydi ndi.

­- Diisneteeɓe ɗiɗo (2) keedtinaa e Seeku Aamadu ngam mballa mo so omo foti ƴeftude sarɗiyeeji.

– Cosgol Hariima, durnirdi duuɗe ndeenaandi, mooftanaandi nayi dewniiɗi seernaaɓe toppitiiɓe jaŋde nder duɗe mum en.

– Lelnugol sarɗiyeeji Aamadu Seeku jowitiiɗi e ngaynaaka; kuutorteeɗi haa e ndee hannde.

– ­Yuɓɓinde dabi taƴtugol nayi fayde duuɗe nde ɗi ngartii polindaaji, ɗum woni Jolol Burgu.

Ina teskee kadi peeje yuɓɓo dowla lelnaaɗe ngonti sarɗiyeeji ɗi mo woni kala rewata. Ina heen daranaade koɗdigal moƴƴal jamyamal hakkunde leñƴi, waɗɗin’de jaŋde suka so dañii duuɓi jeegom (6) tawa alaa njoɓdi, ekn.

E fawaade daartiyankooɓe e wiɗtooɓe Maasinankooɓe, wuro Hamdallaay ina waɗnoo­ 116 mawɗo galle, 740 duɗal jaŋde Quraana, 60 « Haafiz » Quraana, 120 reenirde « alyatimaaɓe », 100 deenɗo Quraana jeytoraaɓe e Batu Mawɗo, 60 leegal ina e nder wuro ngoo, ­  74 jofnde, Jumaa baawɗo nawde juulooɓe 3 000, ­Calliginorɗi 3 000.

Eɗen teskoo noon dille mawɗe gadduɗe firtaare Hamdallaay e Laamaandi Fulɓe Maasina :

- 1862 : caggal wolde Caayawal, konu Alhajji Umar Taal yani e Hamdallaay, firti ɗum saaki;

- 1863-1864 : Caggal wolde Maani-Maani, konu Maasinakooɓe e Kuntaaɓe kuufi Hamdallaay lebbi jeetati hade maɓɓe foolde konu Fuutankooɓe.

- 1864 : laamorgo Maasina, Hamdallaye fut détruite duppaa haa royti. Ko ɗoo duttorɗe keewɗe majji menndeŋ.

– Toggere Baragel (toggere mbaaraangu) nder duunde Deninngu sara Konsa, ko ɗoon Qaadi 3ɓo leydi Uuruɓe Duɗɗe, Alfaa Hamadun Yaaya Aali lelii. Kanko laatinoo mawɗo konu Maasina e wolde Maani-Maani.

– Rewo Toggere Baragel fotde km 20, ko ɗoon mawɗo konu Fuutankooɓe lelii, Alfaa Umar Ceerno Baylaa.

– Worgo Toggere Baragel fotde km 15, ko ɗoon ceernajo waliyu-Allah mawɗo lelii, Seeku Yerkoy Telfi mo Kunta.

Laamaandi Fulɓe Maasina firtaa ko e hitaande 1864 nde Tuubakiri yani e mayri caggal nde Aamadu mo Aamadu, taani mum Seeku Aamadu hawri e konu Fuutankooɓe.

E hitaande 1977, no Seeku Aamadu wiyrunoo, “Hamdallaay maa firto, kono maa wuurtu”. Kuntaaɓe e Taalɓe e Barinaaɓe e Jaarɓe Segu mbelditi e gardagol Horeejo Ndenndaani Mali oon tuma, General Muusaa Tarawore e Aamadu Hampaate Bah. Gila ndeen Hamdallaay mahtaama, wontii wuro heso waɗngo ndiyam e yiite e jumaaji e jamaaji.

Aamadu Malal Gey, Wiɗtiyanke Keeriiɗo (amagueye@gmail.com)