Pulaar wiyi, “ haɗi nofru mawnude ko ñalnde kala ene nana ko nanataano.” Waɗde, ene gasa tawa ko ɗuum heɓtii yitere ne. Sabu kanum ne, ñalnde kala ene yiya ko yiyataano. Eɗen keewi nande won e dartiyankooɓe men ene mbiya « tuubakiri siiɓiima pinal men, loowii e men ngal mum ». Kono so en miijtiima, maa en taw ko heewi e pinal men nani ɗoo heddii, nde tawnoo eɓe kuutortonoo ɗum ngam ñiɓde laamuuji maɓɓe.
Enen fof eɗen nganndi, nde tuubakooɓe ngari ndee, mbaɗ haa nganndi no renndooji afriknaaɓe mahorii, nganndi eɗen njogii kinɗe keewɗe, tawi won heen kinɗe biyateeɗe ko kañum en keedi dow kinɗe keddiiɗe ɗee. Ko e ndiin mbaydi ɓe cuɓtii wiyetenooɓe ko laamɓe ɓee, ɓe ƴefti ɓiɓɓe mum en ngam nawde ɓe njanngina e ɗum en he duɗe biyatenooɗe « duɗe ɓiɓɓe laamɓe » biyetenooɗe e ɗemngal Farayse « Ecole des fils de chefs ».
Fayndaare ndee ko mbele so ɓeen njanngii, laamoyoo ɓe njanngaani ɓee. Ɓe nduɗtoo ɓe tuugnoo e mumen ngam laamaade en enen fof. Mi siftorii konngol Ceerno men Njaay Saydu Aamadu biyɗo e wootere e jime mum, so en tonngii : « Ndenten mbele eɗen kulee kerse-ɗen, ngittane-ɗen fotde nde kaandu-ɗen, njanngen mbele laamo-ɗen koye men, sabu mo janngaani laamete, kono kadi ngollen ngam ndañen mbaasen wonde loritiiɓe ».
Ngam noon waasde fiddinde leƴƴi men e weltinde ɓeen wiyatenooɓe laamɓe, kamɓe tuubakooɓe ɓee, ɓe ngoppidi e won e aadaaji men. Ƴeften heen tan yeru gooto, woni leppi ɗi won e hoohooɓe men piiletenoo. So en ndokkii yeru, lefol teen, lefol farba, lefol farmbaal, ekn… Maa en ngartoy e sifaaji leppi ɗii, so Alla haajii, tawa ko tuugnaade e wiɗto ngo Ceerno Njaay Saydu Aamadu waɗnoo heen. Sikke alaa, fulɓe ene peccitii e kinɗe keewɗe, tee heen hinnde fof ene jogii lefol ngol fiiletee, ene waɗi kadi tan fiilooɓe ɗum.
Ɗum heewi waɗaneede ko dente mawɗe, gayi e ndammiri mbaree, ñamakala en njima ene njuuree, woɗɓe ndaroo ene mbakkoo. Ɗeen dente, ene keewi yahdude kadi e gaatuleeje keewɗe. Won ɗo ɗe njibinta dukooji, pooɗondiral, ɓinngu baabaagu, haa nii e kareeli. Ndeen ne dee, piilaaɗo oo alaa fof baawal keeringal ngal jogii e renndo hee. Ene wiyee noon, ko kanko feccata gese, tee ko kanko heewi jeyde ɓurba mawnude baa.
Ngondiigu men e leƴƴi koɗdaaɗi kadi hollirii wonaa fulɓe tan peccii e ɗeen pecce. Kadi wonaa enen tan njogii kaan aada. Hoɗdiiɓe men safalɓe ne, sahaa-e-sahaa fof ene njuɓɓina dente ngam fiilde leppi mumen kinɗeyankooji. Hono no fulɓe nii, ngool lefol ne fiiltetee tan ko nde joom mum maayi. Kadi ngol rokkittee ko ɓiyum, walla miñi mum. Eɗen keewi nande jeyaaɓe e hinnde fof ene nginniree « wulaad nanngam en ».
E hoddiro Alla noon, ko ɓooyaani, ɗoo e nder leydi Muritani hee, won ɗo hinnde safalɓe fottitnoo e dental. Ɗum waɗi duko haa wonti hare, waɗi jingi-jingitere, petelaaji njaltinaa ene pellee. Ellee noon alaa heen gaañiiɗo saka maayɗo. Kono ɗum hulɓinii laamu nguu, haa Jaagorgal kalfinaangal geɗe nder-ndere ƴeftanii ɗum kuugal. Ngaal kuugal wiyi ko « hankadi, dente kinɗe e leƴƴi ene kaɗaa ». Ardiiɓe diiwanuuji ndokkaa yamiroore « kala ɗo nani ko wayi noon ene jogori waɗeede, yo kaɗ ».
Ko ɗoo noon haala kaa woni. Enen fuutankooɓe, eɗen njogii mawɓe heɗanaaɓe e laamu hee. Waasataa tawa ɓe tinii ngal kuugal ƴeftangal. Waɗde geɗe ɗiɗi ene mbaɗɗii ɓe :
• Geɗel gadanel ngel ko haalande leñol ngol, kuugal ngal woodii. Waɗde alaa jaɓanteeɗo hankadi, so ñaagiima yamiroore yuɓɓinde piilungal lefol, ko ngol waawi wonde fof ;
•Geɗel ɗiɗaɓel ngel ko eɓe mbaawnoo yahde to laamu, ɓe pammina ɗum wonde leppi Fuuta ɗii ngalaa jaltinodiral petelaaji.
So ɗuum alaa, woodat kadi ƴeftuɓe miijo yuɓɓinde piilungal, laamu saloo rokkude yamiroore (sabu goodal kuugal ngal), ngonten e wiyde « laamu Muritani ƴeftii anniya warde pinal Pulaagu », tawa noon ko enen ngoni nanngirɓe fof bolle puuyɗe gila adan. Pulaar ene wiya « won ko ene feeña e cappanɗe tati lewru, tawa salminiino gila ñalnde go’o tee salmitaaka ». Waɗde mbasiyondiren e rewindaade ko waɗatee e leydi hee koo. Haa teeŋti e kuule ƴefteteeɗe heen ɗee. So ɗum alaa, en ɓooyat woytoraade « en piyaama » tawa ko enen mbaɗi ko fiyata en, walla nii tawa ko enen piyi koye men.
Malal Sammba GISE
