Pulaar ene wiya : « so aduna wonno lacciri, laalndortee ko kaaldigal e kaaltidal, diisnondiral e coccondiral ». Ceerno men Njaay Saydu Aamadu ɓeydi heen « gondigal ko caanngol, jolataa e mum so wonaa joom laana muñal e ƴoƴre ». Ɗii konngi ene ciftina en tan wonde, ngam gondigal moƴƴa, won ko naamnii ko wonaa duko, jeddi e gulwulti.
Ene teskaa noon, seyɗaane ene heewi doole. Kala belsindiiɗo, kuutortooɗo ɓernde, baasoowo huutoraade hakkille, o foola ɗum. So tawii noon Seyɗaani foolii haa waɗnii oon innama aadee ko miijanooki, ko yiɗaano, ene moƴƴi, so o seertii heen, o artira hakkille makko, o siftora ko ganndo gooto wiynoo ko : « kala konngol ngol gonduɗo e fitina haali fotaani waɗteede hakkille ». Sabu enen fof, eɗen nganndi, gonɗo e fitini haalataa ko miijo defi haa ɓenndi. Sabu so hunuko tuƴƴii, konngol moƴƴol yaltataa e mum.
Kono ɗum fof e wayde noon, ene moƴƴi paamen, rennduɓe ko feccotaako, potaani luurondirde saka kaɓa. Ɓe poti ko haaldude, so ɓe luurondirii kadi ɓe kaaltida. Kono dee, yoo taw kamɓe luurondirɓe ɓee fof eɓe njiɗi haaltidde. Woni eɓe njiɗi haaltidde, ko gooto fof udditana goɗɗo oo hakkille mum e ɓernde mum, hay sinno oya weeɗaani ɗum junngo, kanum kam laɓɓina yeeso mum, woto oya hulde ɗum.
So en teskiima, to wiyatee Afrik di Siid, leydi Nelson Manndelaa, ko geɗe kaantoriɗɗe mbaɗatenoo toon e duuɓi e kitaale. Nde Manndelaa sokaa duuɓi 27 e fenaande e tooñannge, woɗɓe njokki haɓeede, ene mbaree e amdu e belaaɗe, haɗaani nde o yalti, o yaltiraani ɓernde njoftiigu. Te nde o laamii, o waɗii geɗe ɗiɗi baɗɗe faayiida, ɗo mo woni fof foti ñemmbude, mbele jam ara kadi duumoo e aduna hee:
• Geɗal gadanal ngal, o lawƴu ɓerɗe ɓaleeɓe ɓee haa natti wuutanaade woɗeeɓe ɓee;
• Geɗal ɗiɗmal ngal, o lawƴu hakkillaaji woɗeeɓe ɓee haa natti hulde ɓaleeɓe ɓee. Ko ɗuum waɗi jam arti toon.
Leydi Rwanndaa, kanum waɗi koko wiyatee « Kaalden goonga, kawriten ». Ngam ɓura laaɓde, eɗen nganndi, toon waɗiino hare leƴƴi, haa heen gootol warani goɗngol ngol yimɓe heewɓe. «Kaalden goonga kawriten noon», firti tan ko kala baɗnooɗo ko boni daroo e hakkunde yimɓe fof, nuunɗa wiya ko kanum waɗnoo nanngam (so warde neɗɗo, so gaañde ɗum, so duppude wuro mum, ekn…), ɓeyda heen « ene ñaagii yaafuya ». Won nii, meeɗnooɗo heen nuunɗude wiyi ko kanum taƴi junngo oya Debbo jooɗiiɗo, omo ñaagii ɗum yaafuya. Nde oon Debbo yaafii, kanko gorko taƴnooɗo junngo makko e sahaa hare oo, ñaagii, rokkaa o resi ɗum, haa hannde eɓe ngondi.
Mi adda ɗoo naamnal «tawde ɓeen ko yimɓe, joom hakkillaaji en no men nii, mbele enen ne en mbaawaa waɗde ɗum»? Sabu waasataa tawa ɓe mbiyaten ko haɓdiiɓe men ɓee, hannde, ene njiɗi hawriteede, ko enen ngoni ɓe cuusnaani ɗumen koye men. Holi ko haɗi kollen ɓe jeese ɗe ɓe cikkataa ko guutaniiɗe ɓe. Tawde noon winndannde men ndee wiyatee ko « KAALDEN GOONGA », so en kaaldii goonga, haalaaji men koybaani. Ellee nii, won e men ɓe njiɗaa nande konngi gaddooji beldital hakkunde leƴƴi.
Waɗde maa taw eɗen mbaawi tonngirde duwaawu « Yoo Alla yumtin hakkillaaji men, lawƴa ɓerɗe men, rokka en jaambaraagal e doole waawde yaafaade, haayanoo en mo woni kala haa yaafoo en ».
Malal Sammba GISE
