Ko mbinndat-mi ɗoo koo toɗɗii ko fulɓe. Fulɓe mbiyi “ cukuñaagu yumma, ko ɓiɓɓe yumma kaaldata ɗum ”. Ko ɗum saabii mi winndaani ɗum e ɗemngal goɗngal ngal wonaa Fulfulde. Ina tijjaa heen maa ɗum hanndo haala kaa, hay so jommbaani waɗa ciyam, e jookli renndo men.
Mi yiɗaa binndol ngol juuta, ngati njiɗ-mi ko heewɓe mbaawa ɗum tarde. Ɓe tarda kadi, hakkille tawa wonaa ɓernde. Hay dara en mbaawaa gasnude so tawii ko ɓernde ɗowata en e golle men, alaa e sago ñoƴƴen ɓerɗe men, kuɓɓen hakkillaaji ɗii, mbaawen ɓetde, mbaawen taykaade, e miijtindaade ko aldaa e miɗo yiɗi/añi meho oo tan. So en mbaawaani ɗum waɗde ko caggal tan keedaten eɗen nduka, eɗen ƴakkondira e ko’e men, tawa alaa ko gasi. Fulɓe, ko en jom hakkillaaji en, eɗen mbaawi waɗde ko heewi. Pinal men kadi ina alɗi, ina waawi wallitde en e jeewte teeyɗe ɗe ngaldaa e coow (duko). So en njiɗii leñol men yahra yeeso, en ƴellitat ndiin mbaydi yeewtere, e ngaal-ɗoon miijiyankaagal. Leƴƴi keewɗi ndewii ɗo ngon-ɗen hannde ɗoo, kono ɗi kisiri ko ƴellitde hono nguun fannu miijiyankaagal e yeewtere. Nder duɗe ɓurɗe toowde e adunaaru nduu, ɗo gannde dowrowe tafatee, ko ngaal miijiyankaagal e ɗeen jeewte njaalii toon. Ngati ko e majje gannde ɗee puɗata. Faandaare am, muuya am, ko yo en mbaaw ɗum. Mbaawen nuunɗal haala ka aldaa e jinngere, aldaa e heedi-heeda hay so noon ina muusi en, walla ina haawi en, maa nii ina najni en. Hakkille neɗɗo ko hakindeejo, ko najni ɗum ina weeɓi. Waawi yaltinde mo heen tan ko ɗowol miijiyankeewol tiiɗngol ngol o waawi huutoraade, e taboraade.
Toɓɓere nde loow-mi ndee fayti ko e ngonka men, enen fulɓe, to baɗte ngonki men. Miɗo wiya ngonki kuuɓal geɗe ganndinooje goɗɗo wonde neɗɗo joofaaɗo oo ko pullo. Farayseere wiyata ngonki ko “identité”.
Kala leñol ina jogii ngonki mum. Kiin loowi ko jeloode heeriinde heɓtinirteende leñol ngol. Ndeen jeloode noon wonaa nde nguru ɓanndu, nde wonaa nde ŋari, nde wonaa kadi nde gollal (meccal). Nde ɓuri loowde ko geɗe pinal e nehsu.
Hannde ina jaaki mi wonde heewɓe ina paayndira diine Islaam (ɓurɗe jaalaade nder leñol fulɓe) e ngonki fulɓe. Miɗo sikki ngal-ɗoon jaawondiral ko deentateengal sabu engal majjitina ko heewi e neɗɗaagu men, kadi engal ɓora geɗe pinal keewɗe, engal saaboo kadi peƴte ɗe kaanaani wonde hakkunde fulɓe.
Ko adii fof, Pulaaku hecci diine Islaam ko heƴataa e maayo geeƴ! Wadde ngonki fulɓe ko ɓooyki tafeede. Ki waawa dotteede tan, ki artiree e diine ɗee, hay so noon en ngontii fasniiɓe ɗe.
Ko adii nde fulɓe ina naata diine Islaam, tawa ɓe ƴellitii pine keewɗe, gonnduɗe e conce laaɓtuɗe kan e ñeeñe e gannde. Wadde tawa ɓe tafii ngonki maɓɓe haa timmi : hono pulaaku nguu. Wadde nguun pulaaku fotngu wonde ɓoggol kaɓɓondirowol fulɓe adunaaru nduu fof fawaaki e diine ɗee. Ɗum firti, ko woni pullo tan ko pasniiɗo pulaaku nguu, kono sellataa faweede e makko jaɓande diine Islaam. Jaɓanɗo diine Islaam ko juulɗo wi’atee; wadde eɗum seerti. Won fulɓe ɓe ngonaa juulɓe, ittataa ko ɓe fulɓe. Won juulɓe ɓe ngonaa fulɓe, ittataa ko ɓe juulɓe. Wadde so fulɓe njiɗii hisnude pulaaku, alaa e sago ɓe ceernda ɗee geɗe ɗiɗi; so wonaa ɗum ɓe mbaasondira e ko’e maɓɓe. So tawii ɓe njiɗi ko feewnitde leñol maɓɓe e ligganaade ɗum mbele ƴellitoo, yo ɓe ummoro pulaagu, ɓe ñaawira ɗum golle maɓɓe. So tawii noon ummini ɓe ko ƴellitde diine Islaam, yo ɓe kaal kadi haa laaɓa. Oon sahaa, kala juulɗo jiɗɗo ƴellitde diine maa tawtu ɓe, kono kam wonaa pulaaku woni ɗoon e ƴelliteede. Mi wonaani e wiyde wonde pulaaku e Islaam mbaawaa yahdude, eɗum waawi yahdude tigi. Kono ƴellitaare won ko laaɓndii, etee kala kumpitiiɗo no ɗum ardata ina goongɗini ɗum. Ko nehsuuji ngoni ɗaɗi ƴellitaare, nehsu Islaam fawii ko e aarabiyankaagu, ina seerti e nehsu pulaaku. Wadde so en njiɗii ƴellitde pulaaku, alaa e sago ndewen e nehsu mum, ƴelliten ɗum haa laatoo, oon sahaa eɗen mbaawi fawtude heen Islaam so en njiɗii. Kono so tawii ko Islaam njiɗ-ɗen ƴellitde, ngam fawtude heen pulaaku caggal ɗum, oon sahaa nehsu pulaaku nguu jommbaani faatoroo en ngati ɗaɗi mum coppaama. Wadde kaalden heen nanondiren.
Miin noon to bannge am, ko pulaaku ɓurani mi huunde fof; ko kañum ngardin-mi kala ko neɗɗo ina waawi miijaade. Wadde ko kañum njooɗtorii-mi gollanaade.
Mi wonaani ɗoo gollanaade Islaam, ngon-mi ɗoo ko gollanaade Pulaaku. Ko Pullo yiɗi fof yo won, caggal nde o fasnii pulaaku makko haa timmi, o dartorii ƴellitde pinal makko e ɗemngal, ko min musiɗɓe; maa min mbaaw gollodaade. So pullo ardinii goɗɗum ko wonaa pulaaku nguu, oon min ngoɗɗidoytaa no feewi nder golle. Sabu ko o ardinii koo so haɓoyii e pulaaku nguu, ko ɗum o nannganoyta junngo, ɓayri ko ɗum woni ko o ardini.
Wadde ngannden ko njiɗ-ɗen, ngannden caɗeele men, paamen ko woni asli men e ɗaɗi neɗɗaagu men.
Hannde so aduna oo fof rentii, wiyaama leñol fof yo addu ko mum, wonaa Islaam nawaten. Islaam oo tawata ko aarabeeɓe ngaddii gila subaka, etee aduna oo fof ina jooɗtorii ko ɗum sii maɓɓe. Kono so en ngaddii pulaaku nguu, ɗoon waɗataa guli. Hay gooto e adunaaru nduu ummotaako wi’a en ngujjii ɗum, maa en ñeemtinii ɗum. Ko ɗoon nganndirten ko njey-ɗen, e ko luɓi-ɗen. Mi wi’aani fulɓe yoo njaltu Islaam, ɗum mi haalataa ɗum, ko mo woni fof e muuya mum. Kono mbiy-mi ko fulɓe poti ardinde ko pulaaku, sabu ko ɗum ɓe ngoni e jaati, eɓe mbaawi naatde e diine ɗe ɓe njiɗi fof, kono ɗum fotaa taƴde hakkunde maɓɓe. Eɓe mbaawi kadi heddaade e diineeji fulɓe ɓooyɗi sabu ko heewi e neɗɗaagal maɓɓe ko heen woni, ko ɗeen ɓuri yahdude e ndimaagu maɓɓe kadi (eɗen mbaawi ɗum dallinirde hakkille, gila e ñeeñal, conce, pinal, nehsu… ɗee geɗe fof puɗi ko e ɗeen diine). E ndeen toɓɓere, ɓur-mi fasnaade ko Foroforoondu, Kuumen e Geno sabu miɗo yi’a heen mahdi fittaandu am e ngonki am. So pullo feldii kam ɗum, ngannden na’i njardii laaceeje ! Wonde ko mum so felniima, hanti ñawu naatii ! Yoo wuur Pulaaku !
On njaaraama !
Muhammadu Faliilu Sih
A jaaraama seydi Sih!
Miin e miijio gika fulɓe naati diine Islaam, so tawii ardinooɓe diine ɓee njongi nguuɗoo miinjo tawat noo hannde e nguuñangu Pulaagu e leñol mum fow mbafoyii
Jam salminaango
Bah Sambatubak