CEERGAL BAKKILAANGAL WALLA BINNDANGAL BATAAKE
So gorko wakkilii gorko goɗɗo ceergal debbo mum, so oon seerii debbo oo, ngaal ceergal sellii. Walla goɗɗo seerii e innde makko, o siynii ɗuum, o jaɓii, ɗum sellii. Ko noon kadi so gorko o winndii ɓataake ceergal, so debbo o heɓii ɓataake ɗee janngii, ceergal ngal sellii ko aldaa luural.
CEERGAL E DOW HARMINDE
So gorko wiyii debbo mum: “ mi harminii ma ”. Ko o faanditii he konngol ngol fof ina sella. So tawii ko nanndinde ina sella, waɗɗii e makko oon tuma ko kafaara nanndingol. Ɗuum woni rimɗinde jiyaaɗo, walla hoorde lebbi ɗiɗi deggondirɗi, walla ñamminde capanɗe jeegom miskiino.
Ndee ɗoo toɓɓere noon annduɓe heewɓe luurdii heen, kono noon Ibnu Abbas (yo welluya Alla won e makko – WAWM), o wiyi “so neɗɗo harminii debbo mum, ɗuum nanngirtee tan ko woonndoore, ina “ waɗɗii e makko kafaara woondoore ” ngam nulaaɗo Alla (JKM) harminiino joom suudu mum Maariyata kono o waɗi tan ko kafaara woondoore. Ibnu Abbaas reftini heen, wiyi “ nulaaɗo yoni ñeemtinal moƴƴal ”.
So tawii ko woondoore o faanditii heen, ina waɗɗoo e makko kafaara woondoore. Kafaara woondoore ko gootel e ɗee geɗe tati :
- ñamminde miskineeɓe sappo haa kaara ;
- walla rimɗinde jiyaaɗo mo o halfi (walla kalfaaɗo njiɗɗo soodtaade mo alaa ko soodtorii, o soodta ɗum ngam rimɗinde ɗum ;
- walla hoorde balɗe tati so o dañaani gootel e geɗe ɗiɗi gadiiɗe ɗee.
m CEERGAL KARMUNGAL
Ngaal woni ngal o seerata ceerle tati e joɗnde wootere. Yeru : “ mi seerii ma tati”, walla “ mi seerii ma, mi seerii ma, mi seerii ma.” Ñaawoore ngal ɗoo ceergal ko harmude, hono no ceergal jangtangal ko adii ngal.
Won woɗɓe mbiyi ngal limtetee ko gootal kumtanteengal, walla duttateengal fotde no ɓe luurdi.
ƁOORGU
HOL KO WONI ƁOORGU ?
Ɓoorgu woni nde debbo soodtortoo jawdi e junngo gorko mo o añi, mbele o mo yalta e dewgal mum.
Ɓoorgu ina dagii so tawii sarɗiiji mum timmii. Daliilu mum fawii ko e konngol nulaaɗo Alla (JKM) wiy noo : “ tuma nde debbo Saabiti bun Ɗaysi arii e makko, wiyi : “mi feliraani mo e jikku makko walla diine, kono ngañ-mi ko ruttaade e keeferaagal caggal nde naat-mi diine ” nulaaɗo Alla wiyi mo: “aɗa rutta mo ngesa makko.” o wiyi “ eey ”. Nulaaɗo wiyi gorko oo “jaɓ ngesa baa, ceeraa mo gootal”. (humpiti ɗum ko Bukaariyyu).
SARƊIIJI ƁOORGU
1. Yo a taw ko debbo oo añi, so ko gorko añi, yo o muñ walla o seera, kono ɓoorgu alaa.
2. woto o ɗaɓɓu ɓoorgu so wonaa o lori walla o hula waasde hokkude gorko oo hakke mum walla waasde waɗde ko Alla yiɗi.
3. woto gorko oo tey lorde ngam yiɗde o ɓooroo. So o waɗii ɗuum, o woofii Alla tee jawdi ndii dagantaako mo.
Ɓoorgu ko ceergal ngal alaa duttal so wonaa e kumal kesal e teŋe kese.
ÑAAWOORE ƁOORGU.
1. ine añaa gorko oo nannga e makko ko ɓuri ko teŋnoo koo, ngam yonndinaade. Fawaade e Saabit bun Ɗaysi rutteede ngesa ba teŋnoo fawaade e yamiroore nulaaɗo.
2. ɓooriiɗo eddintoo ko fiilayru wooturu no labsinteeɗo nii fawaade e konngol nulaaɗo wiynoo: “ debbo Saabit bun Ɗaysi yamiroore edda ko fiilayru wooturu. so tawii o ɓooriima e gorko oo, gorko oo so wiyii mo “mi seerii ma”, yo o eddino edda ceeraaɗo (laabi tati).”
3. ɓoorɗo alaa hakke ruttaade e mo ɓoornoo e nder edda, ngam ɓoorgu taƴii hakkunde maɓɓe.
4. so tawii ɓiɗɗo debbo tokooso lorlaama, Baaba ina ɓooranoo ɗum, (Baaba ina tottana ɗum ɓoorgu).
WOONDOORE
HOL KO WONI WOONDOORE ?
Woondoore woni nde gorko woondata yettotaako joom suudu mum e mudda mo ɓurataa lebbi nayi.
ÑAAWOORE MUM
Ndee ɗoo woondoore ina dagii so tawii faanditaa heen ko nehde debbo oo, ngam konngol Alla toowɗo oo : “ ina woodani ɓeen woonduɓe njettotaako rewɓe mum`en sabbaneede mudda mo ɓurataa lebbi nay. So ɓe nduttiima Alla ko jurmotooɗo jaafotooɗo.” (Simoore nagge, maande: 226)
E dow fawaade kadi wonde nulaaɗo (JKM) woondiino yettotaako suddiiɓe mum lewru timmundu.
Ina harmi so tawii faanditaa heen ko lorlude debbo tan, ngam konngol nulaaɗo Alla (JKM), “ woto loro, woto lorlu goɗɗo. ” (humpiti ɗum ko Ahmadu e Ibnu Maajah)
ÑAAWOOJE NDEE ƊOO WOONDOORE
1. so dumunna lebbi nayi ɗii timmii, gorko oo ruttaaki e debbo oo, (firti o renndaani e debbo leeso) haa debbo noddii mo to ñaawoowo, oon tuma waɗɗii e makko ko ruttaade e debbo oo, walla o seera mo, ngam konngol Alla toowɗo oo: ” so ɓe nduttiima Alla ko jurmotooɗo jaafotooɗo. so ɓe pellitii seerde, Alla ko ganndo nanoowo.” (Simoore nagge, maande: 227).
E konngol Ibnu Umaar (yo weleede Alla won e makko), “ so lebbi nayi ɓennii hakkunde maɓɓe yo daaƴe, haa o seera.” (humpiti ɗum ko Bukaariyu).
2. so hakkunde maɓɓe daaƴaama, tee o jaɓaaani seerde, ina woodani ñaawoowo oo liɓde hakkunde maɓɓe, ngam duuñcande debbo oo lor.
3. so o seerii caggal nde hakkunde maɓɓe daaƴaa (dartinaa), ngaal ko ceergal duttal. “ omo jogii hakke ruttaade mo. So tawii noon o seerdunoo ko ceergal taƴngal, o restataa debbo oo so wonaa nde o ƴamti, o humtani ɗum.”
4. ceerdaaɗo ceergal woondoore ina eddinoo edda timmuɗo, yonataa mo laɓsindoraade fiilayru wooturu tan, ngam edda ina soomi goɗɗum ko wonaa tan ƴeewde so debbo oo wonaani cowiiɗo (debbo reedu).
So gorko ferii leeso debbo mum fotde dumunna lebbi nayi ko aldaa e woondoore, hakkunde maɓɓe ina daaƴee no goonduɗo nii. O naamnee maa o artii e debbo hee walla o seera ɗum, walla so debbo oo ndaartirii mo ɗum.
So goonnooɗo ruttiima e debbo mum ko adii lajal woondoore makko, waɗɗii e makko ko waɗde kafaara woondoore ngam konngol nulaaɗo (JKM) “ so a woondii waɗde huunde nji-ɗaa ko ɓuri ɗum, suɓo ko ɓuri koo, mbaɗaa kafaara woondoore maa.” (kaa ko haala kawraaka.)
Jibril Muusaa Joop
