Caggal batu kuuɓtidinngu Enɗam Maam Waddu to Ƴella ñalɗi 17, 18 e 19 duujal 2025 e faayidaaji mawɗi peeñninanooɗi heen, en ndeerɗii e luggiɗinaade e anndude nguurndam ndee fedde fattamlamre. Nde paɗɗi-ɗen ngoon faɗo, en ndañii fartaŋŋe jokkondirde e tiitoonde mawnde wonnoonde sabaabu cosgol Enɗam Maam Waddu hono Elimaan Mammadu Abdullaay Waddu to Joomanndu ngam humpitde janngiyaŋkooɓe jaaynde Fooyre Ɓamtaare nde ɗam sosaa, ko ngoni paandaale majjam e ko ɗam dañi gollaade tuggude nde ɗam sosaa fayde ɗoo.
Nulaaɗo Fooyre Ɓamtaare (N. F. Ɓ ) : E innde Fooyre Ɓamtaare Pulaar e Muritani e Innde Bookar Aamadu Bah gardiiɗo Fedde Ɓamtaare Pulaar Muritani, gardiiɗo kadi jaaynde ndee, min calminii ma.
Elimaan Mammadu Abdullaay Waddu (E. M. A. W ) : mi salmitiima ma, mi salmitiima on ; aan e nulɓe ma ɓee, mi wiyii on kadi bisimilla, onon fof.
N. F. Ɓ : E hoddiro Geno, en ngarii ɗoo e Ƴella Palel Daande Maayo e bismaango Cilaa Hammadi Cilaa Waddu, hawritde e batu kuuɓtidinngu Enɗam Maam Waddu. En njiyrii gite men geɗe paayodinɗe, en nanirii noppi men miijooji juumtuɗi e konngi degiiɗi, bayniiɗi hakkillaaji kisɗi kono kadi won ko miijo meho tan waawaa addoyde. Ko ɗuum woni ko min njiɗata naamnondirde e maa ngam faamde e humpitde sabu ko jahoowo wonata jiyoowo kono ko gartoowo wontata kabroowo. E raɓɓiɗinaade, mbiyen hol hitaande Enɗam Maam Waddu sosaa e hol no miijo ngoo ardi e mon ?
E.M.A.W : Ko adii nde njaabtotoo-mi naamnde maa ɗee, mboɗo yetta ko adii fof Fedde Ɓamtaare Pulaar Muritani e jaaynde mum lewriire Fooyre Ɓamtaare. Mi ɓooyii nande fedde ndee e golle mum pattamlame. Eeraali ɗi mbaɗaton jamma e ñalawma mbele gooto fof ena ruttittoo e ko jeynoo ngam teddinde, reende e hisnude gila e ɗemngal, pinal haa e finaa-tawaa men mo hersinaani, nefnaaki, ena haɗi heewɓe yoolaade e wontude goɗɗum. Yo Geno timminan on denndaangal paandaale mon ngenndiyaŋkooje feewde e Leñol ngol.
So ɗum ɓennii, so mi artii e naamnde ɗee, mi wiya Enɗam Maam Waddu sosaa ko ñalnde 11 lewru duujal (mee) hitaande 2004 to Joomanndu. Miijo ngoo ummorii ko e am, miin Elimaan Mammadu Abdullaay Waddu mo kaaldataa oo. Ko caggal nde ngaddanaa mi karne (deftere) ngam fiileede Elimaan Joomanndu e hitaande 2003. Joomanndunaaɓe taƴi ñalngu nde potat-mi fiileede. Ñalawma oo hawroyi e 10 duujal 2004. Fuuta fof dilli, cubalaagu fof giƴƴii, gila Ŋawle haa Ƴella, kawroyi Joomanndu. Hono ngaal piilungal, e wiyde fiilatnooɓe ɓee, meeɗaani waɗde ko adii ñalnde heen. Ko waraa e gayi walla e ndammiri cewndi, mi anndaa no foti. Yimooɓe pekaan tan sappo e njoyo (15) mbaalii e galle am ñalnde heen ko jiidaa e awluɓe, lawɓe, coolooji, almuɓɓe-ngay, naalaŋkooɓe e ñeeñɓe woɗɓe. Ndeen mi fiilaama ñalnde 10 duujal ndee, ñalawma deftuɗo heen, ñalnde 11, nanngit-mi ɗoon kala jettetenooɗo Waddu garɗo e piilungal ngal. Arnooɓe heddiiɓe ɓee fof kooti haa heddii yetteteeɓe Waddu ɓee. NJettin-mi ɓe miijo yo min mbaɗ fedde Waddunaaɓe sabu teskaade kala jetteteeɗo Waddu mo kawru-ɗaa e ladde hee, so a naamnondirii e mum, wiyat-maa asli mum ummii ko Joomanndu. Haade noon ko en heewɓe kadi sariiɓe, haawnaaki so ɓe mbaɗii fedde maa en njiilondir, maa en njiytondir, maa ɓesnguuji men ndesondir, enɗam men jokkoo. Duwaaw hawriti e aamiin, miijo ngoo jaɓaa e kuuɓal. Nii woni e lewru korse (juin) 2004, min ngarti e Joomanndu ngam sosande njuɓɓudi ndii yiilirde. Ko nii Enɗam Maam Waddu sosiraa.
N. F. Ɓ : E nder haala hee, mbiy-ɗaa ko ñalawma caggal nde piila-ɗaa Elimaan Joomanndu, peeñnin-ɗaa miijo sosde fedde ndee. Naamndal am fayti ko e Elimaan Joomanndu, mbele ko subalɓe tan keerorii lefol ngol walla kinɗe goɗɗe ɗee ena njogii heen geɗal ?
E. M. A. W : Elimaan Joomanndu ko subalɓe waddunaaɓe tan piiletee ngol hay so tawii noon wonaa galleeji Waddunaaɓe ɗii fof.
N. F. Ɓ : Hol ko seerndi golle Elimaan e golle Jaaltaaɓe e nder wuro mon Joomanndu ?
E. M. A. W : Ko Elimaan tiimi wuro, jeyi jamaa. Jaaltaaɓe noon tiimi tan ko tufnde. E nder Joomanndu, woni lefol Elimaan wuro walla jamaa, woni Jaaltaaɓe ko mboocɓe (yetteteeɓe Mbooc) wuro ngoo piilata ɗum walla piiltata ɗum.
N. F. Ɓ : Ngonno-ɗen ko e celol, so en ngartii e lowre men, hol ko saabii innir-ɗon fedde ndee walla njuɓɓudi ndii Enɗam Maam Waddu ?
E.M. A. W : Seydi Njaay, taariik Maam Waddu heƴdataa e yeewtere wootere. Maam Waddu ko gooto e sosnooɓe wuro amen Joomanndu ngoo. Ko o cubballo mawɗo, joom dokke keewɗe, keewɗo ɓesngu (keewɗo yalti e mum). Ɗoo haa funnannge kala, Waddunaajo mo njiy-ɗaa dawi ko e Joomanndu kadi askitintoo ko e makko, kaŋko Maam Waddu. Nde o ummii e Joomanndu feewde funnaange, omo rewi e maayo omo awa, o tuddinii e gure keewɗe e nder Fuuta teeŋti e to wiyetee Doondu e Aali Wuuri. Hay wuro Aali Wuuri ngoo innitiraa ko gooto e ɓiɓɓe makko, kaŋko Maam Waddu. Ena wayi no ko Joomanndu woni ɗaɗi, Maam Waɗɗu woni fooɓre, cate ɗee fof njokkii heen.
N. F. Ɓ : hol gure yummaaje Enɗam Maam Maam Waddu e hol ɗo ɗe tolnii hannde oo ?
E. M. A. W : Gure gadiiɗe jooɗodaaɗe ko nay : Joomanndu, Suray, Doondu e Aali Wuuri. Caggal ɗum Koylel e Doɗel ndewi heen. Ɗe ngoni gure jeegom. Hitaande ɗiɗaɓere walla tataɓere Horndolde naati. Maqaama naatti ko e Horndolde sabu woɗɗude e waɗde caɗeele to bannge taƴtugol (taccugol). Hannde oo, Enɗam Maam Waddu yahrata ko e gure sappo e goo : Ŋawle, Daabaay, Joomanndu, Doɗel, Koylel, Suray, Kayhayɗi, Doondu, Aali wuuri, Horndolde e Ƴella.
N. F. Ɓ : Hol no Enɗam Maam Waddu dañirta ngalu ngam siynude eɓɓooje mum e roondaade batuuji mum ?
E.M.A.W : Eɗam Maam Waddu adii waɗde ko karte naatirɗe jeeyeteeɗe. Min njeeyi kartal 50 mbuuɗu haa 100 Mbuuɗu. caggal ɗum, min mbiyi wuro fof yo waɗ 3.000 mbuuɗu piye hitaande. Oon sahaa, ko gila emin njahra e gure nay limtaaɗe dow ɗee. Hitaande reftunde heen, booñ amen daroyii e 16.000 mbuuɗu. Min mbaɗti ñamlondirde hakkunde amen. Ujunere fof ƴeftaande, so batu kuuɓtidinngu artoyii, wuro ƴeftungo ngoo ena fawta heen 200 mbuuɗu. Hannde oo, Enɗam Maam Waddu ena yahra e sappo e ɗiɗi miliyoŋ (12.000.000 mbuuɗu).
N.F.Ɓ : To bannge eɓɓooje, hol ko Enɗam Maam Waddu ɗaminii huccande jooni ?
E.M.A.W : Enɗam Maam Waddu heɓaani tawo ɗo ena reerɗa e eɓɓooje kono ko adii, min njiɗi fuɗɗoraade tawo ko mahde galle Enɗam Maam Waddu to Joomanndu, so Geno newnii.
N.F.Ɓ : Subalɓe ko bewɓe pittaali, wellitiiɓe, hol no Enɗam Maam Waddu dañiri tamdude ɗee ɗoo gure fof e nder njuɓɓudi wondude e nehdi ko aldaa e duko e cimooje jaaltaaɓe?
E.M.A.W : E yettere Geno, nde tawnoo gure ɗee fof ena njiɗi dental ngal, ena ɗooftii jamirooje ɗee kaaɗtudi. Ko ɗum fuɗɗii koo, alaa wuro yani tiwaande tawo. Kala ko ena yuwa diine, bonna dental, jibina koyeera walla ko ena ummina ɓerɗe haa jiiɓa hakkillaaji, ena salaa e nder dental ngal. Yimɓe ɓee fof njippodtoo ɗo gootel. Worɓe ngona bannge, rewɓe keeda bannge. Ɗuum maa ustu sikkeeji wonde wuro kaariiwo teddinaama, ngoya wuro bonaama. Ko addaa fof joowetee ko hakkunde yimɓe ko aldaa e heedi-heeda.
N.F.Ɓ : Tuggude e nde cos-ɗon Enɗam Maam Waddu feewde ñalawma hannde, hol no ardiiɓe fedde ndee poti e hol dumunna mo gooto fof taƴanaa e gardol walla on ndottanaani gardagol ngol happu?
E.M.A.W : Tuggude e 2005, ngardii Eɗam Maam Waddu ko yimɓe nay :
- – Abuu Mammadu Waddu to Aali Wuuri. Oon laamiima duuɓi 5
- – Rewi e makko ko miin Mammadu Abdullaay Waddu mo Joomanndu. Lomtii-mi ko e 2010. Mi jogiima ngardiingu nguu haa e 2019.
- – Rewi e am ko biyeteeɗo Abuu Waddu to Koylel. Oon ko heen maayi.
- – Aliiw Takko Ñaŋ mo Koylel lomtii mo. Ko kañum ardii Enɗam Maam Waddu hannde.
N.F.Ɓ : E konngol cakkitol, hol eeraango walla hol wasiya mo kuccitintaa e Enɗam Maam Waddu ?
E.M.A.W : ko ɓe tiiɗninooɓe, yo ɓe njokku tiiɗnaare. Ko tiiɗniiɓe ndañata manoore, wune e teddungal. Yo ɓe ngardin faandaare nde ɓe njoginoo gila e fuɗɗoode sabu ko faandaare woni ko ɓetetee e nder golle. Yo ɓe kormondir, ɓe mballondira e dow nuunɗal, ko ɗuum jibinta giɗgol tabitngol e njurum keewɗo. Yo gooto fof addorat ɓesngu mum e batuuji ɗii mbele sukaaɓe ɓee ena nganndondira, ena njiɗondira, ena ndesondira mbele enɗam ɗam ena jokkoo, Enɗam Maam Waddu ena hatojini e ɗiin coɓoƴƴi mbele so doole ndoŋkitoyii, tampii, ɗaccii, doole kese ena teɓɓoo.
Gelongal Fuuta lollirɗo Njaay Saydu Aamadu
