Duwaaw ko noddude Alla ñaagoo ɗum moƴƴere, nde wonnoo Alla ko moƴƴo, jogiiɗo, dokkoowo, jiɗɗo ñaageede, kala mo ñaagotaako Alla rewaani Alla, sabu ma o ñaago ko wonaa Alla. Nelaaɗo ( j.k.w) wiyi: « Duwaaw woni dewal Alla, joomi mon wiyi : «Noddee kam mi jaaboo on », o wiyi kadi: « joomi mon toowɗo tedduɗo o, ko keewɗo kerse, kaaraysira, omo hersana jiyaaɗo mum so ɓamtii juuɗe mum fayde e makko nde o ruttata ɗe ko ɗe cooyɗe.»
Kala duwaaw moƴƴo laaɓɗo ko jaabeteeɗo sikke alaa heen, kono noon ko Alla anndi no jaabortoo, ene ɓurirta moƴƴude e ñaagiiɗo o. Nelaaɗo Alla ( j.k.w) wiyi : «alaa juulɗo ñaagotooɗo Alla duwaaw mo alaa bakkaat, alaa taƴde enɗam so wonaa Alla rokka mo heen gooto e geɗe tati : maa o yaaccinanii mo ko o ñaagii ko, maa o mooftanii mo ɗum (moƴƴere) haa laakara, maa o firlitanii mo e worodde hono muuɗum», Sahabaaɓe ɓe mbiyi : ndeen kay yo min kebbinoo heen ! o wiyi : Alla ɓuri heewde.
Duwaaw ko siftorde Alla, e hollirde lohre mum e sokla mum fayde e joomi mum, wondude e mantude neemaaji makko, Alla toowɗo o wiyi: «Ciftoree kam mi siftora on, mantanee kam (neemaaji), hoto njeddito-ɗee kam ».
Hol ko woni duwaaw moƴƴo biyaaɗo ene jaabee o ? Duwaaw ene jogii sarɗiyeeji, e nehdiiji potɗi reeneede heen, won heen njowitii ko e duwotooɗo o, ɗii heen njowitii ko e duweteeɗo o, won heen njowitii ko e ko duwetee koo, e no duwortee e ɗen mbaawi feccude ɗum pecce nay :
A. Jowitiiɗi e noddateeɗo:
- Yo o taw ko Alla gooto noddaa, renndinaaka e hay gooto. Alla toowɗo o wiyi nelaaɗo mum Muhammad (j.k.w) : « so jiyaaɓe am naamniima ma gaa am ‘no noddirtee mi’ : miin mbeɗe ɓadtii, mbeɗe jaaboo noddaango nodduɗo so noddi kam (miin tan), kono yo ɓe nooto mi noon, yo ɓe ngoongɗin am mbele aɓe peewa ». So neɗɗo noddii Alla renndidinii mo e goɗɗo o ɗaccida mo e koo renndidini mo ko.
- Omo waawi noddude Alla o jokkoroo ɗum, o tefnoroo Inɗe Alla ceniiɗe ɗe e sifaaji mum toowɗi ɗi, walla o tefnoroo golle moƴƴe ɗe o meeɗnoo waɗde, walla duwaaw neɗɗo moƴƴo mo o yaakorii Alla ene welaa ɗum.
B. Jowitiiɗi e duwotooɗo o:
- Laɓɓinande Alla ɓernde mum, hakkille mum wona e ko duwotoo ko.
- Ƴeewtaade bakkatuuji mum tuubana Alla, siftora neemaaji mum, manta ɗi, o woɗɗitoo kala goofi, o yamira ko moƴƴi o haɗa pankare.
- Lorlikinaade e yankinaade yeeso Alla, e hollirde ndeereeru e kulol mum Alla
- Ruttude hakkeeji janani, wondude e tuubde e anniyaade waɗtataa.
- Tawa ñaamde makko e yarde makko e koltu makko fof ko ko dagii, ko harmi alaa heen, mo wayaani noon Alla ƴeewataa duwaawu mum.
- Fellitande duwaaw, e yananeede ko jaabanteeɗo, ɗuum noon naamnii ko timminde sarɗiyeeji duwaaw, e moƴƴinde njoorto e Alla.
Ceerno Ahmed Sukayrij wiyi: « sirru jaabeede duwaaw ko goongɗude heen » woni goongɗude heen ko so a ñaagiima dañde gawri, ndemoyaa, so a ñaagiima heewde ganndal, njanngoyaa, so a ñaagiima Alla peewal ummono-ɗaa dame peewal, so a ñaagiima yoo Alla hawridin ɓerɗe yimɓe, ummono-ɗaa ɗuum mbaasaa sarde yimɓe ekn …
7. Hooŋlude e duwaaw: ɗuum woni ñiiɓde heen waasa heñaade, sabu ko Alla anndi nde jaabotoo, e no jaabortoo, nde Annebi Ibraahiima (j.k.w) ñaagii Alla yoo nel e Makkanaaɓe Nelaaɗo, sikke alaa wonde Alla jaabiima duwaaw makko nde o ñaagii nde, kono nde Alla neli e Makkanaaɓe Nelaaɗo Muhammad ( j.k.w) ko caggal duuɓi ujunnaaje ɗiɗi pawɗe, Nelaaɗo ( J.k.w) wiyi : « Miin ko mi duwaaw Baaba am Ibraahiima ( j.k.w) ».
C) Jowitiiɗi e ko duwetee ko :
- Tawa ko o ñaagotoo ko harmaani, ko taƴata enɗam alaa heen.
- Tawa tooñde goɗɗo alaa heen.
- Tawa wonaa huɗde hoore mum walla ɓesngu mum walla jawdi muuɗum.
- Tawa konnguɗi mum ŋeñaaka haa wonti faaro.
C) Jowitiiɗi e mbaydi duwaaw : ene jeyaa e nehdiiji duwaaw :
1. Huccitde fuɗnaange, walla ɗo Kaaba heedti mo fof.
2. Wondude e laaɓal sallige so newiima.
3. Ɓamtude juuɗe mum saanga nde duwotoo.
4. Lesɗinde daande mum tawa eeraaki.
5. Fuɗɗoraade duwaaw e joofnirde ɗum mantude Alla e yettude ɗum, e juulde e Annabiijo Muhammad ( j.k.w), sabu duwaaw fof ko ko yowaa hakkunde leydi e asmaan, ɓamtetaake so wonaa juulee e Nelaaɗo ( j.k.w).
6. Duwanaade banndum juulɗo ɗo tawaaka, maa Alla jaabano oon rokka mo kanko ne hono ɗuum.
Ɗiiɗoo sarɗiyeeji e nehdiiji cuɗata duwaaw mbaɗta ɗum e dewe Alla dowrowe timminooje njiyaagu juulɗo wonande joomi mum, duwaaw mum jaaboree teddungal e korsa. Ko haɗata duwaaw jaabeede ko e sarɗiyeeji jeyaa, ko yooɗnata ɗum ko, ko e nehdiiji duwaaw jeyaa.
Banndiraaɓe ngannden duwaaw laawɗiniraa ko ngam yiɗde fooftinde juulɗo, e deeƴnude ɓernde mum, e newnande ɗum jokkondiral e Alla waktu kala, waktuuji yaajeende, e faaɗeende fof.
Aadee anndaa ko moƴƴi e mum, anndaa ko boni e mum, aandi tan ko ko yiɗi, ɗuum ndeke, so o ñaagiima Alla huunde, yo o ɗaccu e juuɗe Alla e muuyaande mum.
Ɗum waɗi Nelaaɗo ( j.k.w) jannginde juulɓe duwaaw listikhaara, kala ko juulɗo yiɗi waɗde walla dañde yo o ardin waɗde listikhaara, o waɗana hoyre makko.
Listikhaara firtata ko suɓnikinaade Alla e ko njiɗɗaa ko. Arii to deftere Albukhaarii wonde Laabir Ibnu Abdillaah wiyi: « Nelaaɗo ( j.k.w) ene jannginirtunoo min listikhaara hono no o jannginirtunoo min simoore e Kuraana nii, o wiya: « So gooto e mon himmanii huunde, yo o juul darɗe ɗiɗi ɗe ngonaa farilla, so o salminii o wiya : « Alla! miin dee mbeɗe suɓnikino maa e ganndal maaɗa, mbeɗe semmbiniroo kattanɗe maaɗa, mbeɗe ñaago maa e ɓural maaɗa mawngal ngal, nde wonnoo ko Aan hattani, mi hattanaani, Aan anndi mi anndaa, ko Aan woni kumpitiiɗo mbirniinde, Alla so tawii a aandii ooɗoo fiyaaku (innaa haaju o ) ko moƴƴere e am to diine am e nguura am e battane fiyaaku am- ko yaaccii heen e ko neeɓi fof- yo a hoddiran am ɗum, mbarkinanaa mi heen, so a anndii ooɗoo fiyaaku (innaa mo kadi) ko woroɗde wonande mi to diine am e nguura am e battane fiyaaku am- ko yaaccii heen e ko neeɓi fof- yo a woɗɗinan am ɗum, ngoɗɗinaa kam ɗum koddiranaa kam moƴƴere ɗo waawi wonde fof, kadi mbelnanaa kam ɗum’ ».
Ɗumɗoo woni duwaaw listikhaara Nelaaɗo ( j.k.w ). Ene teeŋti e kala juulɗo huutoraade mo, nde wonnoo ko ɗuum deeƴnata ɓernde, humataa haaju hay gooto.
So a ummaniima huunde a waɗii ooɗoo listikhaara tan fellitan ɗuum, ndewaa sababuuji muuɗum dagiiɗi, so newiima njettaa Alla, so newaaki njettaa Alla kadi, sabu ko ɗuum ñaagino-ɗaa Alla yo o suɓono ma ko ɓuri moƴƴude e maaɗa, wona a fooftii, a welaama hoddiro Alla.
Ene yiɗaa juulɗo duworoo konnguɗi Nelaaɗo (j.k.w) duworinoo ɗii tawa omo faami maanaa majji so ɗum alaa en pirii ɗoo maanaa majji yo o duworo; Alla ene nana ɗemɗe fof.
Darɗe ɗiɗi kaalaaɗe ɗe ko naafila ɗe ngonata e kala waktu dagiiɗo naaflude, aɗa waawi janngude e majji faatiha ndewnaa heen kala simoore nde njiɗ-ɗaa, won e annduɓe noon cuɓii ko yo jannge e darnde adannde nde faatiha e simore (Alkaafiruuna ) ɗiɗmere nde Faatiha e Qul huwallaahu Ahad.
(ene jokka)
Bun Umar Lih
