So tawii won jaambareeɓe njejjitaa nder daartol Senegaal, Alfaa Yaayaa Moolo Balde e ɓiyi mum Muusaa Moolo Balde ko heen njeyaa. Gadano o ko baaba mum ɗiɗaɓo o. Ɓe laamiima e yontaaji jokkondirɗi Laamaandi Fulɓe Fuladu. Laamaandi Fuladu fuɗɗii ko e hitaande 1867 caggal nde Kaanaŋkiri Manndeŋ ndi Gaabu yani. E ɗeen kitaale, Fulɓe hoɗnooɓe nder tunndu Firdu, murti caltii hiiɗeende jom leydi en, ɓeen ngoni Manndiŋkooɓe Gaabu. Alfaa Moolo ardinoo ndee wolde salaare njiimaandi e ɓiɗtere. Laamaandi Fuladu mooftunoo yoga e ko wiyatee hannde « Haute Casamance » (Jeeri Kaasamaas).
l Alfaa Moolo, kaɓanaaɗo wellitaare Fuladu
Jibini Alfaa Yaayaa Moolo Balde ko baañoowo ŋanaa Manndiŋke biyeteeɗo Malal. Yumma makko ko pullo biyetenooɗo Egge. O jibinaa ko to wuro Sulibali e darorɗe teeminannde XIXɓiire. Daartiyaŋkooɓe kawrii yettoode makko ko Kulibali. Ɓe mbiyi ko ɗum wonnoo yettoode baaba makko ummoriiɗo Laamaandi Mali. E fawaade e aadaa Fulɓe Fuladu, o yettaa yettoode yumma makko ngati baaba makko wonaa Pullo. Helmere « Moolo » nde seekaa ko gollal « moolaade » ngati baaba makko nde ari Fuladu, moolii ko e juuɗe Gelaajo Balde, dimo galo keewɗo jawdi nder Firdu.
Saltaare ɓiɗtere Mandiŋkooɓe pawi e daaɗe Fulɓe
Malal, baaba mum Alfaa Moolo, maayii law. Ko adii ɗuum, o ekkini ɓiyiiko kala gannde cuuɗiiɗe e waaño. Caggal ɗuum, ko Gelaajo Balde nehi mo. Law, Alfaa Moolo laatii baañoowo ŋanaa, teskaaɗo nder diiwaan oo fof. O waɗi cukaagu makko ko ɗoon, o seediima ɓiɗtere Fulɓe ɓiɗtaa e caɗeele Manndiŋkooɓe Gaabu pawi e daaɗe Fulɓe. Golle “sarwis”, nguyka, ƴeeɓaali, ko geɗe ɗe Manndiŋkooɓe pawi e Fulɓe ñalnde kala.
Podanaaɗo darjeende laamu Fuladu
No sukaaɓe fedde makko nii, o naati jaŋde Quraana. O ɗannanii wuro Labe janngoyde to Almameeɓe Fuuta Jaloŋ ngam ɓeydude ganndal makko. Ko nde o ummitii Labe, o fiilaa “Alfaa”, o waɗti wiyeede Alfaa Moolo. Ko adii ɗuum, Alhajji Umar Taal mo Fuuta Tooro, rewiino Fuladu e hitaande 1846. Ko ndeen o fodani Alfaa Moolo darjeende e laamu, o wiyi ma o laato kuuɓnoowo wellitaare leydi makko. Ko ndeen o wiyi : “Alfaa Moolo, aɗa roondii hakke wellitde Fulɓe Gaabu, ittaa ɓe e njiimaandi Mandiŋkooɓe”. Alfaa Moolo renndini hoohooɓe Fulɓe fof kam e waañooɓe nder wuro Ndorma, sara wuro makko Sulabali. Ko wuro Ndorma wonnoo ndeen nokku deentorɗo (tuddunde) waañooɓe Fuladu. Ko ɗoon miijo haɓtaade Mandiŋkooɓe ardiiɓe Firdu ɓenndi e koye maɓɓe. Alfaa Moolo e harbiyaŋkooɓe mum puɗɗii hirjinde yimɓe, ɓe tawtoraa kareeli pamari ɗi Almameeɓe Fuuta Jaloŋ ummaninoo feewde e Mandiŋkooɓe.
Wartaade ɓuranii rewɓe Mandiŋkooɓe waɗteede horɓe Fulɓe
E oon tuma, laamaandi Gaabu tawi fuɗɗiima deestaade sabu kareeli ndernderi. Yanti heen kadi, e hitaande 1867, golwole ɗe Almaami Umar mo Fuuta Jaloŋ tiindini e maɓɓe. Ko ɗum addi wolde Kansala kewnde e hitaande 1867. Ko ndeen laamɗo Firdu biyeteeɗo Jaŋka Waali foolaa, o salii waɗteede maccuɗo, o renndini ɓesngu makko e jagge laamu makko fof, debbo e gorko, kamɓe fof ɓe mbartii. Mandiŋkooɓe inniri ndee wolde ko “turban kello” ko firata “wolde warngo”. Haa e oo yonta hannde, awluɓe Mandiŋkooɓe ina ciftina jaambaraagal laamɓe Gaabu, teeŋti noon e darnde rewɓe darinoo heen.
Balɗe daɓɓe kaɗii Alfaa Moolo yumtinde yiɗde mum
Nde Jaŋka Waali maayi, tunɗi keddiiɗi ɗii fof piɗɗitii njiimaandi Firdu Mandiŋkooɓe. Ɓe njumtini golwole Almameeɓe Fuuta Jaloŋ. Ko e kaa ngonka Alfaa Moolo e wondiiɓe mum ummanii hare feewde e laamɗo Mandiŋke biyeteeɗo Keekuta Soona. Ɓe njuggi ɗoon laabi keewɗi ko adii nde ɓe poolata Keekuta Soona. Ko ndeen hankadi Fuladu wonti nehaande Laamaandi Fuladu. Tuugude 1869 haa 1880, Alfaa Moolo haɓi ko e koniŋkooɓe Foode Kabaa Dumbuya. Kaŋko fof e wonde peertanɗo dawrugol e golwole, o dañaani joofnude golle makko. O saŋkii to wuro Danndu (nder Gine Bisaaw hannde) e hitaande 1881. Ko ɗoo golle sosiyaŋke Laamaandi Fuladu kaaɗi.
E oon yonta, tawi leydi Farayse naatanii jooɗaade Jeeri Kaasamaas (Haute Casamance). Kareeli ndernderi njoli nder Laamaandi Fuladu hakkunde 1881 e 1883. Kareeli hakkunde Muusaa Moolo e baabiraaɓe mum ɗiɗo, Bakari Demmba e Dikkori Demmba. Mo woni e maɓɓe fof ina yiɗi lomtaade Alfaa Moolo, baaba mum Muusaa, mawni mum Bakari e Dikkori.
Muusaa Moolo, dono baaba mum
Jibini Muusaa Moolo ko Alfaa Moolo. Yumma makko wiyetenoo ko Kummba Wuude. O jibinaa ko wuro Ndorma e hitaande 1848. E cukaagu makko, o tawtoraama golwole keewɗe e gardagol baaba makko, haa teeŋti noon e kareeli hitaande 1878 hakkunde maɓɓe e Foode Kabaa Dumbuya, ceernaajo Mandiŋkeejo. O seediima caɗeele Mandiŋkooɓe pawnoo e Fulɓe Firdu. Ko ɗum jibini jaambaraagal makko, waɗi mo kaɓeteeɗo mo cuusal mum teskaa.
E hitaande 1883, o ñaagii ballal tuubakooɓe Farayse mbele aɓe curana mo njanguuji baabiraaɓe makko Bakari Demmba e Dikkori Demmba. Faraysenaaɓe njooɗinoo ndeen ko to wuro Seeju. Njoɓdi ballal ngal, nde o heɓi laamu e hitaande 1883, o siifondiri e Farayse e gardagol Lieutenant Lenoir to wuro Jannah Malari, “nanondiral moolaare”. Ngal nanondiral waɗi Laamaandi Fuladu les njiimaandi leydi Farayse. Ko ɗoon hankadi “muuku-maaka” fuɗɗii hakkunde makko e tuubakooɓe. Nde wonnoo Muusaa Moolo ko peertanɗo dawrugol, o huutorii ngal nanondiral haa o fooli ɓiɓɓe baaba makko en yiɗɓe teetde jappeere makko. Kono kadi, omo faami no Farayse yiɗiri huutoraade mo haa waawa jiimde diiwaan Jeeri Kaasamaas, foola ɗoon Engele e Purtugal. Ko ɗum tagi e yonta laamu makko, e yiɗde mo fandinde ngoodaandi laamu makko, o huutoriima ɓiyngu-baabaagu ngoongu hakkunde Farayse e Engele e Purtugaal.
Muusaa Moolo haɓii e Mammadu Lamine Daraame
Nder kareeli hakkunde koloñaal Farayse e ceernaajo biyeteeɗo Mammadu Lamin Daraame mo Ɓunndu, Muusaa Moolo jinngani tuubakooɓe. O ummanii kadi golwole keewɗe hakkunde makko e Foode Kabaa Dumbuya. Tuubakooɓe Farayse mahi jooɗorde mum en to wuro Hamdallaay e hitaande 1895. Ɗum usti doole Muusaa Moolo mo Fuladu. Caɗeele njoli hakkunde maɓɓe. Nde wonnoo ɓiɗteende Farayse ɓeydiima tiiɗde, Muusaa Moolo siifi nanondiral hakkunde makko e Engele’en mbele aɓe moola mo e yiɗde Farayse en. Farayse ɓeydii doolnude sabu ŋatere, Muusa Moolo uuji e hitaande 1901, o fayi leydi Gambi, o mooloyii to Engele en, nder wuro Keserkunnda. Ko ɗoon Laamaandi Fuladu juggi. E hitaande 1918, Muusaa Moolo fayi leydi Sira Leon e ballal Engele en, o woni toon haa e hitaande 1923, o arti kadi Gambi. O saŋkii e hitaande 1931 to wuro Keserkunnda. Ko ɗoon o wirnaa. No baaba makko, kaŋko ne o lelaaki e leydi makko.
Iwdi Alfaa Moolo ina tawee hannde o nder leyɗeele Gambi e Gine Bisaaw e Senegaal. Ɗum ko sewnde wuurtinoore naatnaattondiral e jokkondiral leƴƴi e ɓesnguuji Senegambi.
Kuɗol : Moustapha Sow «Foyré» Nouvel Horizon N°438 du 12 au 18 septembre 2008
Firo : Aamadu Malal Gey
