Eɗen njokka yaltinde deftere nde musiɗɗo men Umar Abdalla Wele wallifii, yowitiinde e ganndal weeyo. Eɗen njaakorii maa ɗum ɓeydan yimɓe ganndal, hokka ɗum en ɓeydaade faamde taariinde mum en, haa arti noon e “luggeendi” walla mbiyen “niɓɓe kammu” e kaawisaaji mum. Teskuyaaji mon noon ina coklaa no feewi.
Njuuteeki ñalawmaaji dow tagopeeje.
Eɗen nganndi, ko mbiyaten ñalawma ko, fawii ko e yiiloo-banngoo (yiloo-banngeyoo) mo leydi ndi waɗata e dow hoore mum. Njuuteeki ñalawma ena fawii kadi e ŋorol gonngol e dow nokku, walla hol to nokku o woni e dow leydi. Yeru, wuro Pari to Farayse, e wuro Ndakaaru to Senegaal, ngonaani e ŋorol gootol (hade men ɓennude, paamee leydi ndi nguur-ɗen e dow mum ndi, ko ko feccaa, fecciraa ŋori e juri no tiba suudu nii, ngam weeɓnande yimɓe sifaa nokku e dow leydi walla anndinnde yimɓe hol to nokku woni e dow leydi. Nokku fof e aduna he, ena jogii ŋorol e jurol dewngol e mum. Ŋorol e jurol nokku ena seerti e ŋorol e jurol nokku goɗɗo. Nokkuuji ɗiɗi ena mbaawi renndude ŋorol kono alaa e sago ɗi ceerta juri. Walla e ɗi mbaawi renndude jurol kono alaa e sago ɗi ceerta ŋori. So nokkuji ɗiɗi ngonaani e ŋorol gootol, njuuteeki ñalawmaaji majji potataa. Pari e Nuwaasoot ngonaani e ŋorol gootol, ɗum waɗi njuuteeki ñalawmaaji e ɗii nokkuuji ɗiɗi potaani. Leydi so waɗii yiloo-banngoo e hoyre mum tuggi waktu haa waktu o nde artoyi, so waktuuji ɗi limaama, ɗi ngonata ko 24. Ndeke ñalawma ko waktu haa waktu o arta, walla ko jiilagol tagofeere haa arta ɗo wonnoo tawa waɗi ko yiloo-banngoo. Tagofeere waɗirta yiloo-banngoo kono kewal mottirteengal yiilortoo nii (so neɗɗo mottii ngal).
Ɗum noon so en paamii, ndeke ñalawma fawii kadi ko e njaaweeki yiiloo-banngoo tagofeere. Ƴeewen jooni njuuteeki ñalawmaaji e dow tagopeeje, tawa noon, ngam yerendirde ɗi, ɓetiren njuuteeje ñalawmaaaji, waktuuji men ɗi ɓetirten ñalawmaaji men e dow tagofeere men leydi.
1. Mbiy-ɗen njuuteeki ñalawma e dow tagofeere men Leydi ndi nguur-ɗen e dow mum ndi ko waktuuji 24.
2. Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Meerkuur ko 58 ñalawma men. Ɗum wontata ko ñalawma gooto to tagofeere Meerkuur, tuggi tan subaka haa subaka arta, walla kikiiɗe haa kikiiɗe arta, maa abbo hedde lebbi men ɗiɗi. Toon, yolnde wonnde hakkunde puɗal e puɗal ina abbo e lebbi men ɗiɗi : (Hakkunde subaka hannde e subaka janngo e dow mayre, maa abbo lebbi 2). Ndeke toon welaani horde! Waɗi noon ko yiiloo-banngoo mayre ena leeli no feewi.
3. Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Wenus (dow « hoodere » jaayre) ma fot e 243 ñalawmaaji men! Ma ɗum won ndeke lebbi men 8 ! Ñalawma gooto toon ma won lebbi men 8. Etee to dow hoodere jaayre naange fuɗirta ko hirnaange so ɗum yeewdaama e tagofeere men Leydi. Saabii ɗuum, ko so e nde waɗa yiiloo-banngoo, nde yiilortoo ko fuɗnaange fayde hirnaange mayre. (Hade men ɓennude yeewen faamde ɗo seeɗa : Oɗon nganndi, so on njaggii kewal oɗon motta, so oɗon mottira junngo ñaamo e so oɗon mottira junngo nano, kewal ngal so ena yiiloo ɗum jiidataa no yahrata. So junngo ñaamo mottii, junngo nano weñcitat mottol ngol. No moti o yiilortoo bannge ñaamo nih, wonaa noon o yiilortoo bannge nano.
Jooni kewe e motiiji keewaani e diiwaan men o, kono dene kam ena ngoodi tawo. Ƴeften yeru e dennde. Njaggee e lamol dennde, mottee ngol; ma on njiy, so on mottirii junngo ñaamo, on mottirii kadi nano, dennde nde no yiilortoo nii wonataa gootum. Leydi so ena waɗa yiloo-banngoo e hoyre mum no moti nih, fuɗɗirtoo ko hirnaange, faarna fuɗnaange. Ko ɗum waɗi cikkaten ko naange yahata ena ummoo fuɗnaange ena faya hirnaange, tawi noon ko leydi ndi yiilotoo no moti nii, ummina hirnaange mum faarna fuɗnaange.
Mi hokka on yeru : So aɗa joli e Oto, tawa Oto o ena doga doole, so yimɓe e leɗɗe walla jawdi ena ndarii sara laawol ngol (sara kallu o) tawa ko yeeso Oto o ɓe keedti, so aɗa ndaara ɓe, cikkata ko kamɓe ndiiranta Oto o, njiya leɗɗe dariiɗe ena mbirtoo Oto o eɗe payi caggal. Aɗa anndi kam lekki ndariiki ɓosataa, kono e gite ma, njiyataa ko casɗe ena mbirto ma. Ko hono noon-ne cikkirten ko naange nge ummotoo fuɗnaange ena faya hirnaange tawi noon ko leydi ndi yirlotoo e nder weeyo no moti yirlirtoo nii, walla no dennde tallortoo nii, ummina bannge mum hirnaange faarna fuɗnaange !
Tagofeere Wenus nde noon (« hoodere jaayre »), jirlagol mum weñciti. Ko ɗum waɗi naange fuɗirta toon ko wonani en hirnaange ko. Oɗon nganndi so a dariima a huccitii Rewo, junngo ma ñaamo heedtata ko fuɗ naange, nano ngo heedta hirnaange. To hoodere jaayre, so a dariima a huccitii Rewo mayre, junngo ma ñaamo heedtata ko hirnaange nano ngo heedta futnaange (wayata ko ad1 a woni e leydi aɗa hucciti worgo nih). So en ndaɓɓikiniima tan, jirlagol leydi e weñciti jirlagol Wenus. Bannge njaggirɗen hirnaange o, ko oon bannge naange fuɗirta to tagofeere « hoodere Jaayre » (Wenus). Kaawisaaji goɗɗi ena ngoodi to hoodere jaayre: njaaweeki yiloo-banngoo mayre e njaaweeki ki leydi taardotoo naange poti. Ko dum waɗi ko bannge gooto tan e tagofeere hoodere jaayre enen leydiyankooBe mbaawɗen yiide. Hol ko saabii ɗuum? Hay gooto tawo anndaa!
4. Njuuteeki ñalawma to tagofeere Maars ko waktuuji 24 pawɗi hojomaaji 37 e leyyanɗe 22. Ndeke tagofeere Maars e tagofeere Leydi (ɗo nguur-ɗen ɗo) ɗeɓi fotde njuuteeki ñalawmaaji tawde kannje fof ko hedde waktuuji men 24.
5. Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Supiteer ko waktuuji men 9 pawɗi hojomaaji 50. (Ko ɗo weli horde sinno e dow mayre ena wuurotonoo!). Waɗi ñalawma o raɓɓiɗde, ko yiiloo-banngoo Supiteer ɓuri fof yaawde. Ndee ɗoo tagofeere ɓuri fof mawnude etee kayre ɓuri kannje fof yaawde yiiloo-banngoo.
6. Njuuteeki ñalawma e dow tagofeere Satuurna ko waktuuji men sappo (10) pawɗi hojomaaji 14. Ndee ɗoo tagofeere kadi ena yaawi yiiloo-banngoo etee ko kayre rewi e Supiteer mawneeki.
7. Njuuteeki ñalawma e dow tagofeere Uraanus ko waktuuji 10 pawɗi hojomaaji 49. Nde ɗoo tagofeere kadi ena yaawi yiiloo- banngoo etee ko nde mawnde. To mayre, naange fuɗirta ko hirnaange no tagofeere Wenus nii, so ɗum ƴeewdaama e leydi, sabu toon kadi yiiloo-banngoo o weñciti.
8. Njuuteeki ñalawma e dow tagofeere Neptuun ko waktuuji men 16 pawɗi hojomaaji 3.
9. Njuuteeki ñalawma gooto to tagofeere Puluton maa won balɗe men 6. Ndeke ñalawma gooto e ndee tagofeere maa abbo e yontere men.
Ko kaal-ɗen ɗoo ko, eɗen mbaawi tonngude e hakkillaji men ɗee ɗoo geɗe :
** hono tagopeeje ɓurɗe fof famɗude ɗe (Meerkuur, Wenus e Puluton) ñalawmaaji e dow majje ɓuri juutde. Ɗum noon waɗi ko kannje fof ɓuri leelde yiiloo-banngoo.
** Tagopeeje ɓurɗe fof mawnude ɗe (Supiteer, Satuurna, Neptuun, Uraanus) ñalawmaaji mum en ɓuri raɓɓiɗde.
Ɗum waɗi ko kañje fof ɓuri yaawde yiiloo-banngoo.
** Tagofeere Maars e Leydi kañum en ɗesi fotde njuuteeki ñalawmaaji (hedde waktuuji 24).
** E nder tagopeeje ɗee fof, ko tagopeeje ɗiɗi tan yiiloo-banngoo mumen weñcitii; ko e majje tan naange fuɗirta hirnaange so ɗe ndaardaama e Leydi, hono Wenus e tagofeere Uraanus.
E nder tagopeeje 9 ɗee fof alaa ɗo yimɓe no men nii njiyaa, alaa ɗo nguurndam ɗam nganndu-ɗen ɗam yiyaa so wonaa e Leydi. Alla noon anndi nguurndam, tagi nguurndam; ko Alla tagɗo tagopeeje ɗe ko kanko tan anndi ko woni e majje tigirigi.
** tagopeeje ɗee fof, ɓuri heen ɓallaade naange ko Meerkuur, ɓuri woɗɗude nge ko Puluton.
** tagopeeje ɗee fof ɓuri heen ɗesde nanndude e Leydi tagoore, hay so nguurndam yiyaako toon, ko Maars, Wenus e Meerkuur.
Njuuteeki kitaale e dow tagopeeje.
Sabu yiɗde kadi yerondirde kitaale men enen wonɓe e dow tagofeere leydi e kitaale dow tagopeeje goɗɗe ɗe, kitaale ɗee fof ɓetiren ɗum en ko kitaale men.
Eɗen nganndi so Leydi waɗii yiiloo-banngoo no kewal moti mottirtee nii, haa artii ɗo wonnoo, ɗum wonata ko ñalawma kuurɗo. Kono so ndi taariima naange haa ndi artii ɗo ndi wonnoo ɗo, ɗum wonata ko hitaande. Hitaande noon e dow tagofeere men Leydi, ko balɗe 365. Ƴeewen jooni njuuteeki kitaale e dow tagopeeje goɗɗe ɗe:
1. Hitaande e dow Meerkuur, ko balɗe men 88. Ndeke hitaande e dow Meerkuur maa ɗes fotde e lebbi men tati.
2. Leydi hitaande mum ko balɗe 365. Ɗum woni hitaande men.
3. Hitaande e dow Wenus, ko balɗe men 224, ndeke hitaande e dow Wenus ko hedde lebbi men 7.
4. Maars, hitaande mum ko balɗe men 386. Ɗum maa won hitaande men fawnde balɗe 21.
5. Supiteer hitaande mum ko balɗe men 4 332. Ɗum ma won duuɓi men 12. Hitaande wootere toon ko duuɓi men 12!
6. Satuurna hitaande mum ko balɗe men 10759. Ɗum firti ko hitaande wootere e dow tagofeere Satuurna, maa fot e duuɓi men 29 njuuteeki.
7. Uraanus hitaande e dow mum ko balɗe men 30685. Dum ma won 84 kitaale men.
8. Neptuun, hitaande mum ko 60188 balɗe men. Ɗum ma won 165 hitaande ɗo men ɗo.
9. Puluton, hitaande e dow mum ko balɗe men 90700. Ɗum ma won 248 hitaande ɗo men ɗo. Ɗum ko njuuteeki hitaande wootere e dow tagofeere Puluton ! Com!
So en ndaɓɓiɗiniima:
– hitaande to Meerkuur ko hedde lebbi men tati tan;
– hitaande to Wenus ko lebbi men 7 tan;
– hitaande e dow leydi ko hitaande;
– hitaande to Maars, ko hitaande men fawned lebbi 10.
– hitaande wootere to Supiteer ma fot e duuɓi men 12.
– hitaande wootere to Satuurna ma fot e duuɓi men 29.
– hitaande wootere to Uraanus wonata ɗo men ɗo ko duuɓi men 84.
– hitaande wootere to Neptuun wonata ko 165 hitaande ɗo men ɗo.
– hitaande wootere to Puluton ko duuɓi men 248.
Ɗo kadi eɗen mbaawi tonngude ɗee ɗoo geɗe:
** tagopeeje ɓurɗe ɓadtaade naange ɗe, ɓuri raɓɓiɗde kitaale.
** tagopeeje ɓurɗe woɗɗude naange ɗe ɓuri juutde kitaale.
Ɗum ena weeɓi faamnaade, sabu tagopeeje ɓurɗe ɓadtaade naange ɗe, laabi ɗi ndewata ɗi, ɓuri raɓɓiɗde e laabi tagopeeje goɗɗuɗe ɗe.
Yeru : so a wonii e nder suudu waɗndu jaalal, aɗa waɗi junngo ma e dow jaalal ngal aɗa taaroo ngal, aan adoto artude ɗo ngonnoɗa e gonɗo boowal ena rewi e lemlemol suudu ena taaroo jaalal suudu ngal. Oon-ne kadi adotoo artude ɗo wonnoo e taarotooɗo lemolemol galle o ena taaroo jaalal suudu ngal. Ooɗoo kadi adotoo artude ɗo wonno e taarotooɗo jaalal suudu ngal tawi rewoy ko e lemolemol leydi ndi ! Ɓurɗo woɗɗude jaalal ngal fof, ɓurata leelde artude ɗo wonnoo, tawde njaweendi maɓɓe woɗɗondiraani. Ɗo, jaalal suudu ngal lomtii naange nge e yeru o.
Tagopeeje e lebbi mum en (walla jowitiiɗe mum en).
Leydi ko tagofeere. Leydi e lewru njiidaa tagoore, njiidaa fedde, njiidaa haaju. Woni ngoƴa leydi, ko waɗde yiiloo-banngoo e hoyre mum no moti mottirtee e kewal nii, wona kadi e taaraade naange no hajjooɓe banngortoo suudu Kaaba nii. Lewru noon, haaju mum ko waɗde yiloo banngoo e hoyre mum, tawa kadi ena taaroo leydi. Ndeke Leydi ɓuri yowitaade ko e naange. Lewru noon ɓuri yowitaade ko e leydi (tawde ndu taarotoo ko Leydi). Jooni noon, tagopeeje ɗe kaal-ɗen ɗe, won heen ena njogii lebbi, won heen ngalaa. Kala ko taarotoo tagofeere, e nder ganndal kuule asamaan, wiyetee ko « yowitiindu ». Lewru ko yowitiindu.
Paamondiren noon : so mboɗo wiya lewru, wonaa balɗe 30 ɗe haaletee, kono ko lewru ɗelñooru dow koye men ndu, hokkoru leelewal, janima ndu. Ƴeewen jooni e tagopeeje ɗe, hol e majje jogiiɗe lebbi, no lebbi ɗi poti, e hol e majje ɗe ngalaa. Meerkuur alaa lewru, hay wooturu. Wenus hay lewru wooturu alaa. Leydi jogii ko lewru wooturu ndu njiyaten sahaa fof ena hokka lewlawal jamma e dow koye men ndu. Ndu dardotoo ko hirnaange etee, so ndu arii e taaraade leydi, ndu ummotoo ko hirnaange, ndu faya fuɗnaange. Ko njiyaten e ndu telloo hirnaange e ndu yooloyoo toon, ɗum ko jiilagol leydi ngol tan waɗata noon. Sabu so on teskiima caggal nde ndu darii, janngo mum ndu ɓeydotoo ko toowde, faɗɗi janngo (ɓaawo janngo mum) ndu ɓura toowde, ndu woora noon haa ndu waɗta hiirnude (ndu waɗta leede dardaade fuɗnaange). Ɗum waɗi ñalnde fof ndu ɓeydotoo ko yahde fuɗnaange. Maars jogii ko lebbi ɗiɗi : e dow asamaan mayre, ko lebbi 2 njiyetee toon ena taaroo nde. Supiteer (mawɗo tagopeeje !) jogii ko lebbi 62 ! (Com !) Kañji fof ɗi taarotoo ko tagofeere Supiteer nde, no lewru men ndu taardotoo Leydi men ndii nii. Heen lebbi 4 ndardotoo ko bannge fuɗnaange. (Sinno yimɓe ena ngonnoo dow Supiteer, so ɓe ngariino ƴeewde darorɗe ɗiin lebbi, ɓe kuccitannoo ko fudnaange). Satuurna jogii ko lebbi 10. Heen wooturu darortoo ko bannge Fuɗnaange. Uraanus jogii ko lebbi 5. Neptuun jogii ko lebbi 8; heen 5 njiytaa ko e lewru juko e hitaande 1989. Yiiti ɗi ko laana ka Ameriknaaɓe nuldunoo gila 1977, ka yetti toon ko e Juko 1989; duuɓi 12 a ka yaha ka dartaaki, etee kanka ɓuri laaɗe men diwooje ɗe yaawde ɗo woɗɗi ! Puluton jogii ko lewru wooturu ena wiyee Shaaroon, yiytaa ko hitaande 2002.
Ina Jokki (Hol ko woni hoodere ?)
