Tuddune Daar Salaam to Dagana. Lappol hilifaaɓe tawi yimɓe ɓe ko ina kebla nokku ɗo njaɓɓotoo ɗum en Tuddunde nde woni ko hirnaange wuro ngo. Woni heen ko fulɓe e jolfuɓe ummoriiɓe saraaji Dagana Muritani e Jidr el Mohgen. Ko ɓuri heewde e sukaaɓe jibinaaɓe toon ko elewaaji liisee, walla kolees walla iniwersitee.
Tuddune Daar Salaam to Dagana. Lappol hilifaaɓe tawi yimɓe ɓe ko ina kebla nokku ɗo njaɓɓotoo ɗum en Tuddunde nde woni ko hirnaange wuro ngo. Woni heen ko fulɓe e jolfuɓe ummoriiɓe saraaji Dagana Muritani e Jidr el Mohgen. Ko ɓuri heewde e sukaaɓe jibinaaɓe toon ko elewaaji liisee, walla kolees walla iniwersitee.
Ko ɓuri heewde e maɓɓe ina njiɗi artude, so wonaa ko wayi no Jibriil Jaañ, mawɗo jolfo gooto jahroowo e capanɗe jeeɗiɗi hitaande kam e galle mum ɓe nganndu-ɗaa cuɓii kam en ko wontude Senegaalnaaɓe. O wiyi min : «Miin e galle am e kala gonɗo e ndigal am, min kootaani Muritani, sibu mi waawaa yejjitde koyeera mo min mbaɗaa o». Ko laamu Senegaal hokki ɓe ɗo ɓe ndemi, kam e ndiyam e jayngol tawi hay mbuuɗu ɓe njoɓataa. Ko heewi e sukaaɓe maɓɓe njanngata hannde ko Iniwersitee, heewɓe heen kadi uujii to Orop, mbaɗtii neldude ɓe kaalis. Ɓe ceedtiima wonde «Ko 4500 mooliiɗo ngonnoo e ndeeɗoo tuddunde, hannde ko heddii ɗo ɓuraani 1300 neɗɗo».
Wonande fulɓe ɓe, hay gooto maɓɓe jaɓaani kaayitaaji Senegaal, alaa ko ɓe njogii so wonaa karte mooliiɓe, ɓe mbiyi, ha ɓe maaya ko ɓe Muritaninaaɓe tan. Sukaaɓe maɓɓe janngooɓe iniwersitee njogii ko bursiiji Fedde Ngenndiije Dentuɗe. Kono ina famɗi e maɓɓe joofnooɓe jaŋde mum en, sabu yiɗde wallude njinnaaɓe mum en remde, nde tawnoo ko waasɓe. Yeru mum ko Abuu Wan, taccinaaɗo ina yahra e duuɓi 15, ñalnde 15 mee 1989 ummoraade Foonde Jeeri.
Ɗooyene, adii ƴettude konngol ko Mbooc Hammaat, mawɗo tuddunde nde, ngam bismaade hoɓɓe ɓe. Caggal ɗum hilifaaɓe ɓe ƴetti konngol : haala maɓɓe ina laaɓti, ina raɓɓiɗi. Woɗɓe ƴettii ɗoon konngol, ko wayi no Aadama Muusaa mawɗo tuddunde Lisaa, walla Raasin Soh mawɗo tuddunde Pete, walla Caabenaaɓe e Madiinanaaɓe.
Kamɓe fof ɓe kolliti ko yiɗde artude e wondude e sarɗiiji ɗiiɗoo : gartugol juɓɓinangol tawa ardii ɗum ko HCR, tawa aɓe keɓta denndaangal hakkeeji maɓɓe.
Tuddunde Njum : lappol hilifaaɓe jaɓɓoraa ɗo ko ɗiiɗoo konnguɗi ina mbinndaa e arduwaasuuji : «Min njejjittaa haa abada», «a min ngonani gartugol tuugingol e nuunɗal» ekn … Hade Ɓe yettaade Njum, ɓe njaɓaama ɗo Tareeji ɗo. Jaɓɓungal Njum ngal noon ko mawngal. Adii ƴettude konngol ko biyeteeɗo Seek Alfaa Soh, mawɗo tuddunde nde ngam bismaade lappol ngol. Caggal ɗum Yahyaa wul Mohammed, Kalifu Kuuɓal Kuftondinngal Dowla kam ne hollitii yimɓe ɓe weltaare mum yiyndirde e ɓiɓɓe yummiraaɓe mum. O wiyi “ceertugol ko huunde muusnde”, “addi min ɗo ko yettinde on konngol mawɗo leydi men hono Siidi wul Seek Abdallaahi. O wiyi ko onon ndenndi mette e sunu”. O yetti laamu Senegaal e ɓesngu mum kam e HCR. O holliti wonde mawɗo leydi ndi ɗaɓɓiri ɓe ko yo ɓe ngartu e leydi maɓɓe, ɓe njeytoree e mahngo mum. Kalifu geɗe nderndere kam ne ƴetti konngol ngam deeƴnude ɓerɗe maɓɓe e hunanaade ɓe wonde “gartugol waɗata ko nder ndimaagu e teddungal, tawa ko e nder njuɓɓudi, tee ɓesngu Muritani maa jaɓɓo ɓe”.
Wonande Accaa Caam, Mammadu Joop mo Tekaan e Umar Aamadu Bah mo Eeleega, “ooɗoo ñalawma ɓooyii fanndeede”, ɓe kollitii yiɗde ɓe artude.
Tuddunde Doɗel : denndaangal tuddule jeenay departemaa oo ina tawaa jaɓɓungal ngal. Ko Aadama Galo ɓe njooɓni konngol; oon holliti keɓagol maɓɓe hootde cuuɗi maɓɓe so tawii aɓe kuuɓnanee kisal, aɓe lomtinanee ko ɓe mbaasnoo ko, so tawii kadi ko e nder teddungal. Hade ɗum ko Mamaadu Haaruuna Soh e Ceerno Abdullaay kaalnoo ngam yettude Inter Aid e RED, e HCR kam e laamu Senegaal sabu ballal mum e nder ɗiiɗoo duuɓi 18 ɗi ɓe ngoni ɗoon ɗi. Hilifaaɓe Muritani ɓee ne teeŋtinii ooɗoon njettoor, njettini nulal mawɗo leydi ngal, so gartugol Muritani. Haala njurminiika haalaama ɗo.
Tuddunde Bakkel : ko ñalnde 17 sulyee delegaasiyoŋ o yettii ɗo. Bakkel tolnondiri ko Guray Muritani. Ko ɓuri heewde e taccinaaɓe ummoraade Barakna, Kankoosa, Sehilbaabi, fotde 4800 fitaandu feccitiiɓe e nder 15 wuro e nder ooɗoo departemaa jowitiiɗo e diiwaan Tammbaa Kunndaa. Lappol ngol jaɓɓaama no moƴƴi ɗo tuttunde Sammba Yiide ɗo. Heewɓe ƴettii ɗoon konngol : Muhammadu Jah mawɗo tuddunde, Abdullaay Faati Bah, Ceerno Paate, Aadama Daawuuda … kamɓe fof ɓe kollitii weltaare maɓɓe e ko laamu Muritani heptini goodaangal mooliiɓe ko tee waɗi yonaaɓe yo ngar njokkondira e maɓɓe ko. Caggal ɗum ko mawɗo lappol ngol yettini nulal mawɗo leydi ndi, hade kalifu geɗe nderndere, hono Yaal Sakariyaa, ɓeydande ɓe hoolaare, ittani ɓe sikkeeji, faamnini ɓe wonde laamu ngu ina felliti waɗde ko haali ko.
E gartol he, lappol ngol seli tuddunde Siñcaan. Ɗum ne, ɓe paaddii ɓe ko e laawol, ɓe mbiyi alaa e sago ɓe ndewa to maɓɓe. Ko ɗo yimɓe nani konnguɗi ɓurɗi yurminaade. Mawɗo tuddunde nde, e nder haala mum, heɓii wiyde : “Ko min mbaɗaa ko no wayi muusde nii fof, min meeɗaa añtude ngenndi amen Muritani. A min pari, jooni jooni, ƴettude kaake amen min koota cuuɗi amen so tawii ndeeɗoo fodoore ina selli e laamu Muritani. So tawii Siidi wul Seek Abdallaahi moɗtaani konngol mum, ma min mahan mo nokku mawɗo juureteeɗo, tee, hay so o maayii, o nattataa wonde persidaa amen!»
Tuddunde Wuro Soogi : nde woni ko e naatirde wuro ngo. Ko ɗo Demmba Aan, mawɗo tuddunde nde bismii delegaasiyoŋ laamu Muritani. Ko caagal ɗum hilifaaɓe Muritani njettini nulal mum e tawtoreede yimɓe laamu Senegaal, hono guwerneer Maatam kam e perfee Wuro Soogi e mo Oogo kam e jaayɗe Senegaalnaaje. Mawɗo tuddunde Cilon ina tawtoraa ɗo.
Ɓokki Jawe : ñalnde aljumaa 20 sulyee delegaasiyoŋ o yettii tuddunde ɗimmere Wuro Soogi. Ko ina tolnoo e 2000 mooliiɗo ina ɗo; ko ɓuri heen heewde ummorii ko Likseyba e Mbuun. Caggal bismaango e jettingol nulal, Aadama Jallo ƴetti konngol, alaa ko heddi, holliti wonde caɗeele Muritani ko caɗeele koɗdigal ɗe ngandu-ɗaa, so ñawndaaka, alaa ko gasata. E miijo makko haala mooliiɓe e haala warngooji mbaawaa seerndeede. Yanti heen, e wiyde makko haa hannde, caɗeele ɗe puɗɗii ko gila 1986 … Ɗum noon, no o wiyri, caɗeele mooliiɓe mbaawaa safreede so haala warngooji haalaaka, tee ko tirbinaal adunanke tan waawi ɗum ñaawde. Ko ɓuri heewde e mooliiɓe ɓe njaggiri kaaɗoo haala kono haala yimɓe politik seɓɓitiiɓe. Nulaaɓe laamu Muritani njaabtiima, kolliti wonde ɓesngu Muritani meeɗaa dañdude e hoore mum caɗeele, tee kewkewe 89 alaa mo ngoppi. Hannde noon yimɓe njiɗi ko safrude denndaangal ñawanɗe, tawa denndaangal Muritaninaaɓe wonɓe caggal leydi ina ngarta e leydi mum en. Ɓe njeertinii yimɓe ɓe nde ngoɗɗittoo kala yiɗɓe huutoraade caɗeele mooliiɓe e yeeso politik, walla wiyde ina ɗisa heen geɗe goɗɗe caɗtinoooje ñawndugol ooɗoo gagga tee wonaa e nafoore maɓɓe kamɓe mooliiɓe ɓe, tee lorla maɓɓe oo juutii.
Jantawol Seek Haydara
Fulo e tonngol Bookara A. Bah
