Muktaar Sammba Baydi Sih e almuɓɓe mum ngittii Mbotto e saraaji mum e sikke wonde fahɗuɓe-muumɓe, so mballaama ena mbaawi janngude e naftude hono o joom noppi-en nii. Ngam rewindaade no ñalɗi ɗii njahrunoo, jaaynde Fooyre Ɓamtaare waɗii nelaaɗo mum dariiɗo.
Wuro Mbotto to diiwaan Baraknaa Muritani jaɓɓiima duɗal fahɗuɓe-muumɓe biyetengal Hedis, ñalɗi 21 e 22 lewru siilo 2017 e bismaango Umaar Aamadu Jah, gardiiɗo Duɗal Mbotto. Duɗal fahɗuɓe-muumɓe ngal ummorii ko wuro Pete to leydi Senegaal e gardagol biyeteeɗo Muktaar Sammba Baydi Sih, hooreejo, jannginoowo duɗal ngal, wondude e yimɓe njeeɗiɗo woɗɓe.
Seto ngoo, nde waynii Pete, taƴtiri Maayo Senegaal ko e wuro Mbaañ. Ko ɗoon ngo tawi arnooɓe jaɓɓaade ena ndarii, ena padndii, gila e Haakem Mbaañ, kumaandaŋ birgaal Mbaañ, Meer Ñaabina/Garlol Baylaa Jah, mawɗo gardeeɓe, komseer polis haa e yontaaɓe yonaaɓe Mbotto, nde tawnoo ñalɗi ɗii kumpaani laamuuji leyɗeele ɗiɗi ɗee. Werlaaji ƴetti ngo ɗoon e Cile e leydi Hammadi. Ngo aroyi Mbotto tawi hankadi ko ñalawma oo fuɗɗiima woɗɗoyde. Teertungal ngal waɗaa ko to duɗal wuro ngoo. Ɓesngu Mbotto e ɓesnguuji gure saraaji mum njalti, ndarii. Mawɓe e sukaaɓe, hilifaaɓe diine, aada e dawrugol nokku oo, gooto fof naatti e ganni pattamlamo, ganni mo waɗtaama ndiyam, gila e goobuuji, moori, cacci, tengaaɗe, mukke e makatuumi coraaɗi, gude cañaaɗe e cilmbaaɗe, cakkaaji, mettaaji e ɗooli haa jawe tunte e kalkal. Mbotto ko wuro ganni, reenngo donaaɗi men e goowaaɗi men. Ngo yejjitaani heblande seto ngoo wejo ŋarɗungo, tuggude e jinditorɗe e kuutorɗe haa e fannuuji ñameele ñaametenooɗe hanki e nder Fuuta. Ko ɗoon heewɓe nganndi ndeke ñewre ena huutoree e fannuuji keewɗi ɗi nganndaaka tawo to diiwaan Boosoya walla to Ngenaar.
Ngam ñalɗi ɗii njogoo mbaydi keeriindi to bannge teskingol, Umaar Aamadu Jah waɗii eeraango e kala ɓiyi Mbottonaajo to waawi wonde, teeŋti e musiɗɓe mum, ɓe renndi gunndo e golle wayɓe no Abdullaay Ac, koroowo jaŋde lesre to diiwaan Gidimaka (ɗowɗo njuɓɓudi golle e firo e ɗemɗe kaalaaɗe) e Mammadu Sammba Lih lollirɗo Baydi Pennda, gardiiɗo duɗal Kundel e Jam Sonko, ceerno Alfaa Ac e Muusaa Jah.
Nde tiisubaar juulaa, yimɓe ngottii, njari ataaye e tufam, ngarti, gooto fof moɗtu foofaango mum, heddii ena ƴeewa hakkunde Muktaar Sammba Baydi Sih e almuɓɓe mum. Nde tawnoo jaŋde fahɗuɓe-muumɓe wonaa huunde anndaande walla woowaande e nokku hee, gooto fof ena heppi, hay gooto yiɗaa wirneede alaa ko haali daartaneede no kewu nguu yahrunoo.
Ceerno Umaar Jah adii ƴettude konngol ngam salminde banndiraaɓe arɓe e nootitiiɓe, yettude Ceerno Muktaar Sammba Baydi Sih, darnde mum e golle maantiniiɗe ɗe oon waɗani sukaaɓe ɗawaaɓe wonduɓe e mum ɓee. O sakkitorii ko jaarde jinnaaɓe almuɓɓe, Mbotto gollodtooɓe e makko e kala sahaa e wondiiɓe makko tawi ko jannginooɓe ɗoon e duɗal ngal. O bildi konngol makko ko haalde ko ko yowitii e ɓure gonɗe e jaŋde.
Baylaa Jah, meer Ñaabina/ Garlol, nde ƴetti konngol, adii teeŋtinde ko ko haalaa koo, yetti wonɓe sabaabu golle ɗee e denndaangal darinooɓe heen, holliti wonde :« ko ɗiɗo njiidi fof, funeeɓe ɓuri. Ko Afrik jiidi fof, Senegaal e Muritani ɓuri. Ɗeeɗoo golle baɗaaɗe ko golle guurtinooje enɗam, ko golle tiiɗtinooje giɗgol hakkunde leyɗeele ɗiɗi ɗee. Yo Geno nawran en yeeso kala anniyaaji moƴƴi e golle moƴƴe».
Haakem falnde Mbaañ udditi ñalɗi ɗii e innde ardiiɓe njuɓɓudi laamu Muritani, caggal nde holliri weltaare mum e humpito ngo heɓi e ooɗoo kikiiɗe. Ko ɗoon Muktaar Sammba Baydi Sih, noddaa, ari, hucciti e jamaanu. Caggal nde o salmini banndiraaɓe, o yetti Geno, o duwanii wonɓe sabaabu garal maɓɓe ɗoon e wuro hee, o wiyi won ko o yiɗi anndinde yimɓe ɓee ko adii nde almuɓɓe makko ena naata dingiral : « Joomiraaɗo joom baɗe e baawɗe, e nder diine men Lislaam ceniiɗo oo, wiyi ko yo yimɓe njokkondiren enɗam, yo mballondir, caggal nde teeŋti ganndal, nde tawnoo ko maa nganndaa mo nde mbaawaa rewde mo. Ko fawtii heen, minen ɓe mbiyaton ko muumɓe ɓee, min ngonaa muumɓe, emin njogii ɗemngal, emin kaala. Heddii ko on paamaani min. Alla ko joom sirluuji. Ko kanko itti sirlu ɗemɗe amen, o waɗti ɗum e juuɗe amen. Ko juuɗe min kaaldata. Nganndee kadi min pahɗaani. Nanɗo haala Alla «janngu ! » ummanii jaŋde ngam ɗaɓɓude ganndal, dewɗo jamirooje Nelaaɗo Alla(JKSM) yo neɗɗo ɗaɓɓitoy ganndal hay so ngal wonoyi ko to Shiin, daranii yiiloyaade ngaal ganndal haa yalti keeri leydi mum, oon wiyetaake ko paho. So on ƴeewii ɓeeɗoo won ɓe e jeese mon hannde, won e maɓɓe ngummorii ko to Mali, heddiiɓe ɓee ko hakkunde Muritani e Senegaal. Min ngonaa kadi ɗawaaɓe sabu ɗawaaɗo ko ɗawaaɗo hakkille, minen, min ɗawaaka hakkillaaji. Min ñaagotoo on tan, onon banndiraaɓe ko yo on mballu min. So oɗon ciftora wonde Mammadu Sammba Joop lollirɗo Murtuɗo ko paho wonnoo kono jannginiino heewɓe e nder winndere ndee, onon ne tiiɗno-ɗee mballee min. On njaaraama!».
Caggal kaa haala njurminiika, alluwal mawngal addaa, darnaa hakkunde dingiral. Muktaar Sammba Baydi noddi gooto e almuɓɓe hee, limti e maandingol alkule farayse 26 ɗee. Oon gasni, fayti joɗnde mum. Huunde fof woodnde e aduna, eɓe njogii, kamɓe muumɓe jannguɓe ɓee, no ɓe maandinirta ɗum.
Ceerno oo kadi woodi ko maandini, almuɓɓe ɓee, gooto fof ƴetti alluwel mum e kaadam, winndi heen innde mum e yettoode mum, suuti, holli jamaanu. Ɗoon, heewɓe ciimtinii gonɗi. Ceerno oo tiindii e alluwal daringal hakkunde lanngu ngal, winndi heen winndannde taro, almuɓɓe ɓee tari haa gasi. Ɓe mbaɗi daartol e gagga hiisa, ɓe caatii e alluwal, jamaanu ena ŋaaɓi hunuko ena hucciti e maɓɓe. Ko ɗoon heewɓe ngasi faamde wonde sukaaɓe fahɗuɓe-muumɓe heewɓe ena mbaawnoo wallireede hono no ndeeɗoo haralde nii, naattinee e nder renndo, nafta koye mumen, mbaasa wonde yowittoyooɓe janngo e nder nguurndam mumen. Ko e ngoo miijo yimɓe kootiri cuuɗi mumen.
Njaay Saydu Aamadu
