KAALDEN GOONGA “Onon e diine mon, miin e diine am”

«Alaa ɓurɗo mi ganndal, sabu mo tuugnii mi e mum oo ko ganndo, biɗtuɗo, huɓindii fannuuji jaŋde kala, haa o laatii mo aduna fof yeeɓata». Banndiraaɗo, so tawii a tiggii comci maa a waɗii e saawdu, a saddii njannja maa ba wonaa mbiyatenooba « bili njannja ba yiɗaa lew-lewal henndu dawa !»,  a haɓɓii paɗe maa taƴee hulee, a wakkiima bata lacciri e hudusuru ndiyam, a wayniima ngam yiiloyaade majjuɗo, so a hawrii e jooɓiiɗo ngol konngol ngol puɗɗori-ɗen haala men, aɗa waawi ruttaade pooftinaa hoyre maa, sabu a dañataa ko ɓuri mo wonde pattamlamo. Nde tawnoo, ko kanko tan laatii  majjuɗo haa ɗo majjere haaɗi sabu mum wonde majjuɗo ruttii kadi majji ko majjuɗo.

So tawii mawɗo men Ibiraahiima Saar, e daande Baaba Maal wiyii « mawnikinaare e yondikinaare ene mboni e leñol », wonaa tan yonndikinaare jawdi, soko wiyde ganndal am yonii, tawa joom mum fuɗɗaaki tawo nii. Ɓeen noon hannde ene keewi e men. Ene gasa nii tawa ko e ɓeen limtidtee-mi. Tawa hay so emin ceerti seeɗa ne, ko waasde mi jaɓde ko kaalaanaa-mi tawi yahdaani e daliilu deeƴoowo e hakkille tan. Nde tawnoo anndude e waawde anndinde ko anndi wonaa gootum. Ellee wayɓe heen no am fof, nganndintaa ganndal, nganndita ko koye mum en. Kadi won e men, so ene kaalanee, keewi ko heɗoraade ɓerɗe, mbaasa heɗoraade hakkillaaji. En njiɗaa juutnaade ɗoon no feewi kono ndokken yeru tan mbele ɓeydo-ɗen faamde.

Yeru gadano oo ko Sammba welaani mi, waɗde kala ko o haali, hay sinno ko goonga mi jaɓataa, mi goongɗintaa. Walla mboɗo welaa Demmba miñiiko, oon ko haali fof, hay so addaani daliilu, ko goonga. Nde tawnoo mi ñaawiraani ko ɓe kaali koo hakkille, tuugnii-mi tan ko e no ɓe mbayi e am, e no mbay-mi e maɓɓe nii. Ko ɓernde am ndew-mi, wonaa hakkille am.

E miijo men, wonaa waasde en yiɗde leñol ngol haɗi en yahde. Wonaa nii hay bojji keew-ɗen woyde ɗii, ɗiin bojji ngoni “leñol ngol ronkaama yo hawru e miijo wooto, leñol fulɓe ronkaama yo rentu”.  Haɗi en yahde tan ko en njaɓaani tawtondirde, no Aamadu Sammba Demmbele wiyata nii “mo woni kala e feere mum”. Ɓeyden heen, mo woni kala wiyde ko ko anndi koo tan woni goonga, goɗɗum woodaani.

En njejjitii, walla ngondu-ɗen ko en nganndaa, kala ganndo won gonɗo dow mum. Sabu wiɗtiyankooɓe ɓee ko maa naamnoo. Ɓe ɓe naamnotoo ɓee ko naamninooɓe. E sahaa nde ɓe naamnotoo ɓe ɓe naamnotoo ɓee, won woɗɓe kadi nana naamnoo hono ɗuum, woɗɓe naamninooɓe woɗɓe. Ko ɗuum waɗi miijooji ene ceerta, haa teeŋti kadi, e naamneteeɓe ɓee mbinndaano ko naamnaa kaali koo, ndeeni ɗum tan ko e hakkillaaji. Waɗde waasataa ko heddii ko araani walla nii ko yejjitaa haaleede, walla ko haaliraa no woniraani sabu naamnaaɗo oo waasde wonde e ngonka ka waawi tamde hakkille mum. Tawde noon gannde mawɓe men ko nani nannaa, yoo nannaaɓe ɓee nannir no nanirnoo tan, mbaasa wiyde alaa goɗɗo nani goɗɗum bannge goɗɗo ko wonaa ko nani koo. E nder jimol Huley Labbo biyateengo Saawaali, omo wiya “mbiy-mi ko ceerno ɓuri-mi kala, wiyata tan ko mbiyee baa, hay ɗuum ne ko binndi ngoorondiri”. O janngaani, kono ngol konngol ene waawi waɗireede kawgel janngooɓe duɗal jaaɓi haaɗtirde.

Tonngiren wasiyaade banndiraaɓe fof, yoo njanngu, yo mbiɗtu, yo kuuñɗan ganndal, mbaasa wiyde ɗumɗoo yonii kam. Sabu won ɗo Joomiraaɗo wiyi e Ɓuraana “ɗaɓɓoyee ganndal, hay so ko Siin”. Kadi yo neɗɗo salo wiyde “oo ganndo ɓuri annduɓe fof, ganndal am ɓuri gannde fof, tee mo tuugnii-mi e ganndal mum oo daɗi fotnooɓe tuugneede e  fannuuji fof”.

Nde Lislaam ari woodi saliiɓe, Joomiraaɗo wiyii ɓe e Haala Mum Tedduka Kaa “tawde on njaɓaani rewde ko ndew-mi, mi rewataa ko ndewaton koo, …..onon e diine mon, Miin e Diine Am”.

Waɗde tawde en mbaawaa yeewtidde e ko yowitii e ganndal haa tawtondiren, gooto e men fof yo rew ko faami koo, waasa bonnude hakkunde men.

Yoo Alla rokku en hawrude e ko nafata, tawa jiiɓondiraani ene e ko nafataa, naftataa.

Malal Sammba Gise