Weeyo : Gudde ɓaleeje

Wiyde ina waɗa winndannde faatunde e geɗe ganndal ngal suwaa laaɓtande hay annduɓe ɓurɓe mawnude, ko semmu mawɗo. Ina waawi faamee, ina waawi waasa faameede walla faamnaade (sibu hay sinno ko e Farayse walla e Engele winndannde ndee wonnoo, ko noon mettirta faamnaade walla faamninde). Kono ɓayri ko ɗuum aduna oo fof haalata hannde, alaa e sago eto-ɗen haalde heen huunde, ɗaminaade kadi, woɗɓe maa mbinndu heen. Hol ko ɗuum woni ? Ɗuum woni ko annduɓe mbiyi portilii gadanol ko ɓe inniri « wuddere ɓaleere » walla mbiyen « gawu ɓaleewu » walla « gawu niɓɓo », hono ko wiyetee e Farayse « Trou noir », e Engele « Black hole ». 

Hol ko woni wuddere ɓaleere ?

« Wuddere ɓaleere » walla mbiyen « gawu ɓaleewu » ko kuulel asamaan, no Leydi men ndii nii, no Koode nii, ko nokku weeyo ɗo hay huunde waawaa ɓoccitaade, wonaa ɓakdi, wonaa hay annoore. Ɗum noon ko nokku niɓɓo, mo yiyotaako. Wayi ko no gawu (gaw) nii, pooɗoowo, ɓuucoo kala ko faandii ɗum, tee wontaa ɓoccito. Ɗum noon, ko kuulel asamaan ngel nganndu-ɗaa, Alla e mum ñisde, Alla e ɓakdi mum tiɗɗaade, caasal ɓaaƴo mum ina waawi haɗde kala ko woni e mum ɓoccitaade, gila e ɓakdi haa e caafe, ko ɗe mbaawi wonde fof, yo won caafe jiyotooɗe ɗee (annoore…), walla caafe yiite-sulɗeeje (onndooji rajo ekn).

Ngam huunde wona wuddere ɓaleere (gawu ɓaleewu), maa ñiso heewngo tiɗɗoo e nokku weeyo paaɗɗo. Ƴetten yeru e Naange. Ñiso naange ko hedde miliyaaruuji 2 miliyaar ton, wudduwol mum ko 700 000 kiloomeeteer, woni laabi 200 wudduwol Leydi. So en mbaawii tiɗɗude ñiso Naange ngee fof e nder faandu ndu wudduwol mum jaasi kiloomeeteruuji 3, maa en ndañ « wuddere ɓaleere » : kala kuulel asamaan, walla caafal annoore ɓallingal ɗum ko jaasi kiloomeeteruuji 3, waawataa ɓoccitaade, walla mbiyen yaltude ɗoon.

So en njiɗii waɗtude Leydi men ndii wuddere ɓaleere, ɗuum kadi ɓuri hittude. Waɗi noon ko maa mbaawen tiɗɗude ɓakdi mum ndii kala e nder faandu ndu wudduwol saatimeeteer gooto, woni tiɗɗen Leydi haa fotta e abbere gawri. Oon sahaa maa en keɓ wuddere ɓaleere saatimeeteer gooto ! Hannde noon, denndaangal annduɓe ko faati e ɓalliwal koode (ɓalkoodewal : astrophysique) njenanaama gawuuji ɓaleeji (gudde ɓaleeje) ine ngoodi, tee heen gooto ina e sara men ɗoo : to wuddu jiiryiirngal men, hono wuddu Fedannde Malaaɗo, hedde ñukkere koode wiyeteende Mbaangu A*,  (Sagittaire A*).

Jooni noon, so neɗɗo yanii e wuddere ɓaleere, hol no wayata ?

Hay dara a tinataa ! So en ƴettitii yeru ɗo Naange tiɗɗaa haa heƴti e faandu ndu wudduwol mum jaasi kilomeeteer gooto. So mi ɓalliima faandu nduu, alaa ko heedi mi e wuddu (nehaande) mum so wonaa ko jaasi 3 km, mi rullinaama, mi jookiima. Ngol keerol ngol neɗɗo taccata jookoo nder gawu hee, wiyetee ko wiiwaano wuddere ɓaleere. Kono kadi paamen, to wiiwaano too, hay huunde alaa toon, hay ɓakdi ngootiri alaa ɗoon ! Ɓakdi ndii kala tiɗɗii ko e nehaande hee, wiiwaano ngoo ko keerol ngol memotaako, kono, so mi taccii ngol, hay huunde mi tinataa, kono mi jookiima hankadi, mi wontaa yaltu.

Hol ko haɗata en tinde ? Ɗuum ko e miijooji diiñorɗi miijanteendi yowito huuɓtodinngo Einstein lelnunoo, ko ndiin miijanteendi sakkii goodgol gudde ɓaleeje.

Hol ko saabii kala ko naati e wuddere ɓaleere waawaaa yaltude ?

Hade ɗuum, eɗen poti faamde, e nder winndere hee, denndaangal ɓalli (geɗe) ñisɗe (jogiiɗe ñiso) ina ɓaaƴondira (pooɗondira), fawaade e pooɗondiral ɓaaƴiwal (attraction gravitationnelle). Ko jiidaa e ɗuum, kala huunde ñisnde no feewi, ko wayi no hoodere walla wuddere ɓaleere ina wayla mbaadi saraaji faru-sahaa. Nii woni diidol portol jogii toon ko mbaadi diidol kofingol, yeru no geɗe mbaylortoo so a ƴeewrii ɗum en caggal butel baɗɗo ndiyam nii.

Wuddere ɓaleere ko « gawu ɓaaƴo » : so a ɓadtiima ɗum no feewi, ɓuuco maa, naatnu maa nder. E nder ganndal « ɓalliwal yowito », ɓaaƴo ina fooɗa ɓakdi, kono kadi ina wayla « faru sahaa ». Ɗoo noon, ndokkaten yeru ko e gawu ndiyam. So laana arii saraaji mum ina doga e laawol mum portingol, gawu nguu fooɗa ɗum, ooña bolol mum, laana kaa naata e yiriinde, ka yirloo, ka yirloo, haa ka yettoo wuddu gawu nguu, ka muta. Woni gawu nguu ɓuuciima ka. Ko noon gudde ɓaleeje pooɗirta cereeli annoore, ooña ɗum en, (portol wontii ooñingol) njirla ɗum en haa « moɗa » ɗum en. 

Hol ko waɗi ɓakdi e annoore mbaawaa ɓoccitaade wuddere ɓaleere ndee so naatii heen ?

So a werliima haayre faade dow, ɓaaƴo Leydi sammina nde e leydi. So a werloriima nde doole, nde ɓeydoo toowde, kono nde saamoya kadi. So a werliima nde doole doole, nde ŋabba dow dow, haa ɓaaƴo Leydi natta waawde samminde nde : nde naata e faru, nde ɓoccitoo ɓaaƴo (fooɗo) Leydi. Njaaweendi ndi haayre ndee werliraa haa nde waasi saamde e Leydi, wiyetee ko njaaweendi ɓoccital. Dow Leydi ndiin njaaweendi ko 11,2 km nder leƴƴannde kala (40 000 km/w). Satelitaaji e fiiseeji ina njaawi yettaade ndi. Njaaweendi ɓoccital fawii ko ñiso kuulel asamaan ɗo huunde ndee werlaa ɗoo : dow Naange ko ndi 617 km nder leƴƴannde (2 221 000 km nder waktu kala). Wonande gudde ɓaleeje, ndiin njaaweendi ɓurii njaaweendi annore : waɗde haayre ndee waawata ɓoccitaade ɓaaƴo wuddere ɓaleere ndee, ko maa nde ɓura annoore yaawde, ndaa ɗuum aaɓnotaako. Alaa tawo ko yiytaa ko ɓuri annoore yaawde. Ko ɗuum tagi haayre ndee wattinta tan ko saamde nder wuddere ɓaleere ndee. Ko noon wonande annoore, sibu njaaweendi annoore ndee foti ko e njaaweendi mum, ɗum noon nde waawaa ɓoccitaade gawu nguu.

Nde tawnoo alaa ko yaltata e wuddere ɓaleere, hay annoore, ko ɗuum addani ɗum wonde huunde nde lewñataa, wonaa tan wonande caafe jiyotooɗe, kono hay caafe yiite-sulɗeeje.

No paamirten, so annoore waawaa yaltude wuddere ɓaleere : so a huɓɓii toon lampa, gonɗo boowal yiyataa annoore kaan lampa sibu nde yaltataa wuddere ɓaleere ndee, ɗum noon ko niɓɓere wonnoonde toon ndee tan yiyetee. Noon kadi, rajo walla tele gonɗo nder wuddere too, hay gooto nanataa ko saaktata, sibu hay onndooji njaltataa nde. Ɗo wuddere ndee woni ɗoo, ko niɓɓere tan yiyetee ɗoon ; ɗuum woni wuddere ɓaleere yiyotaako, heɗtotaako. So wonaa dee, ma a taw, etaade ƴeewde ko woni saraaji wiiwaano mum, etaade ƴeewde ɓarakke geɗe moɗaaɗe ngoppi ɗoon…

Natal gadanal wuddere ɓaleere pattam-ñisre M87*

Ñalnde alarba 10 abril 2019, annduɓe ƴettii natal gadanal « wuddere ɓaleere ». Ɗumɗoo woni seede gadano goodaangal « gawuuji ɓaleeji ». Wuddere ɓaleere portilaande ndee wiyetee ko M87*, ko nde pattamñisre (kaaɗtudi ñiso) . To nde woni too, ina woɗɗi no feewi, sibu annoore ina waɗa 50 miliyoŋ hitaande ngam taccude yolnde hakkunde mayre e Leydi men ndii. Ande ñisi haa ɗoon waawi haaɗde, sibu ñiso mayre ina sowoo ñiso Naange laabi miliyaaruuji 6. Ngam ƴettude ngal natal, ko maa rajoteleskopaaji (lonngorɗe caafe rajo) keewɗi, gonɗi e nokkuuji ceertuɗi e dow Leydi ndii, ndenndini doole mum en. Golle majjum ummanaama duuɓi 15 jooni. 

Ko goonga noon en mbaawaa wiyde en njiyii wuddere ɓaleere, sibu en mbiyii wonde « wuddere ɓaleere » yiyotaako, kono ko ganndal yowito kuɓtodinngal Einstein (relativité générale) sakkiti goodaangal majje, kono ɗe meeɗaano tawo yiyeede walla dañaneede seedanfaagal. Ɗe ummii ko e koode ɗe nganndu-ɗaa, Alla e mum en ñisɗe, ndimtii (njoortii) e koye mum en. Ɗum woni ɓaaƴo mum en yettiima nokku mo hay huunde, wonaa ɓakdi, wonaa annoore waawi ummaade e mum en faade bannge goɗɗo. Kono, ɓayri mbiy-ɗen ko wuddere ɓaleere yiyotaako, hol no lonngorɗe ɗee ƴettiri ngal natal ?

Ko njiyaten e natal hee ? Njiyaten e maggal ko « mbeelu » wuddere ɓaleere ndee, njiyaten ko taariindi mayre, njiyaten ko nguleeki, walla lewño wiimtotooko e ɓakdi ndi gawu nguu ɓuucotoo ndii, sibu hade mayri ɓuuceede tawata ko endi saasi no feewi, ndi wona e lewñude caafe sulɗe-yiiteeje. Ko ɗeen caafe lonngorɗe ɗee portili. Nii woni, ɓayri eɗen mbaawi yiyde taariindi ndii, ko yiyotaako koo woni ɓaleeri lommbiindi hakkunde ko yiyotoo koo, woni wuddere ɓaleere ndee.

Ko goonga noon natal ngal laaɓtiraani noon fof, sabu cuddi punndi weeyo keedndi hakkunde lonngorɗe ɗee e gawu nguu. Kono hankadi ko yeeso fayaa, sibu maa lonngorɗe ɓurɗe seeɓde peewne, yanti heen won onndooji kesi njiytaa, hono onndooji ɓaaƴo (ondes gravitationnelles), gaddanoyooji en waawde ƴeewde ko wonaa tan onndooji sulɗe-yiiteeji, haa teeŋti noon e geɗe keewɗe goɗɗe ko wayi no anndude mbele won ɓakdi niɓɓiri, ndi yiyotaako taarii ɗii gawuuji ɓaleeji ?

Albert Einstein miijii « gudde ɓaleeje » ina ngoodi (yiyti ɗe) ko e hitaande 1915. Haala majje ina jotondiri e laaɓndal « mbele lewño (lumière) ina jogii ñiso (masse) », ɗum noon, « mbele ɓaaƴo ina fooɗa lewño » hono no ɓaaƴo fooɗirta pecorel (particule) ɓakdi nii. E teeminannde 17ɓiire luural ina woodnoo heen. E miijo Newton, lewño ina jogii ñiso, wayi ko no ɓalli keddiiɗi ɗii nii. E miijo Huygens lewño ko onndo tan, alaa ñiso. Kaan haala noon jibini naamnal mbele ñiso ina waawi yettaade tolno ɗo « njaaweeki ɓoccital (vitesse de libération) ɓurata njaaweeki lewño ». Ndaa alaa ko ɓuri lewño yaawde. Ɗum noon, ngoon ñiso so woodii, hay lewño waawaa ummaade e mum, alaa ko haali ɓakdi, ɗum noon wonata ko huunde nde yiyotaako (e gite e kaɓirɗe fof). Ɗuum woni nokku weeyo, walla faandu ndu ɓaaƴo mum jibini wuddere ɓaleere.

Bookara Aamadu Bah