KAALDEN GOONGA : Haala wonaa njuɗu, kono ene waklitee

Pulaar dee wiy “ko yonti fof haalee”. Tawde noon yonti ko cuɓagol gonoowo hoyreejo leydi Muritani, en mbaawaa waasde haalde heen no foti fof. Ko kaalaten heen koo noon toɗɗaaki tawo fooɗondiratnooɓe ɓee, ɗum toɗɗii ko enen wallooɓe ɓee. E nder ɗuum, ene moƴƴi e kala sahaa, ciftoren ko won e annduɓe men, walla haaliyankooɓe men kaalata e jime mumen koo, mbaasen tan nanngirde ɗum ceɓe peɗeeli, wona tan ene keɗiima duƴƴe, en nanii heen kolli, en mbiyii “hah” tan kaaɗen ɗoon. Sikke alaa ko haalaa fof tawata ko won ko nafata saka so ummiima e hoyre hisnde.  Ɗoo jooni, luɓaten konngol ko mawɗo men Ibiraahiima Saar biyɗo e wootere e jime mum “yo neɗɗo anndu ko haalata, annda ɗo laalata, annda nde haalata, annda mo haaldata ruɗtoo annda ɗo haaɗata”. Ene gasa tawa addani mo haalde ngol konngol ko yenaneede goongɗugol ko Pulaar wiynoo “Konngol ko ndiyam, so rufii ɓoftotaako”. Ko ɗuum waɗi, so neɗɗo ene haala, woto o rew yamiroore ɓernde, sabu ɓernde anndi tan koko yiɗi, anndaa ko ɗum jogori jibinoyde e baɗte. Waɗde yo o  halfin tawo hakkille, miijoo, miijtoo, seɗa seɗta, seernda ko boni e ko moƴƴi heen koo, hade ɗemngal jangtaade hunuko yaltina.

Sikke alaa, kala laamiiɗo, ko Alla lammini ɗum, kono ene waɗa sabaabu. Sabaabu oo ko waɗaneede bayyino yumtungo, yaajngo. Sikke alaa gooto e ƴamatnooɓe lefol laamu ɓee fof waɗii heen ko waawi. Ene gasa ngartoyen heen e binndanɗe men garoyooje so hawrii e weleede Alla. Hannde, njiɗ-ɗen haalde tan ko ko yowitii e no golle ɗee mbaɗiraa nii. Wootde (suɓaade), ko hakke kala ɓiyleydi. Firti ko alaa potɗo haɗeede wootoyde (suɓaade mo yiɗani lefol laamu oo), hay sinno noon alaa biyeteeɗo maa wootoya walla suɓoyoo ko aldaa e sago mum. Eɗen nganndi kay, so neɗɗo ene suɓoo, ƴeftat ɗerewol cuɓirteengol ngol, naata e cuurel, kanum tan e Alla e ɓernde mum e hakkille mum, suɓoo tawa yeenaaka, tee fetel fawaaka e tiinde mum. Firti ko neɗɗo fof ene waawi haalde boowal ko waɗoytaa to nder cuurel too, tee ene waawi kadi waɗde toon ko haaltataa so yaltii. Kono ellee en njettaaki tawo ngaal pinal. Leyɗeele ƴeestiiɗe to bannge demokaraasii ɗee, Joom galle e joom suudu mum ene mbaasa wondude lannda, so cuɓagol yontii gooto fof suɓoyoo mo yiɗani oo, so ɓe ngartii ɓe ngonta ɗo ɓe ngonnoo. Enen noon, ko ɓuri heewde, hay sinno nii wonaa joom galle e joom suudu mum, kala ɓe ngondaani lannda, keewi ko aybinondirde, wiyndirde biyaate bonɗe, njaha nii haa njettoo ƴattooje e kuɗdi. Eɗam taƴa heen, ɓiɓɓe yumma ceernda kiraaɗe, ɓiɓɓe baaba ceernda galleeji. Waɗde ɓe ndokka jiɗnooɗo ɓe ceerta oo sago mum. Foti wonde, ko so neɗɗo jiydaa e maa lannda, ngeto-ɗaa heɓde hakkille mum, paamninaa ɗum ko suɓii koo feewaani, tawa a wiyaani ɗum woni ko e fenaande.

Pulaar ene wiya “so dunndu fuɗii hakkunde yimɓe, ko ɗemɗe lewata ɗum”, kono en keewaani huutoraade ngoon miijo. Waɗde tiiɗno-ɗen, ko fayi arde, so eɗen naata e ko wayi nii, naatiren heen hakkillaaji, mbaɗen ko pot-ɗen waɗde koo, so bayyinde tuugnorgal golle ƴamoowo mo njiɗ-ɗen yimɓe fof cuɓoo oon. Kala kaalɗo, walla baɗɗo ko luulndii ko njiɗno-ɗen joom mum haala walla waɗa koo, woto ndiiwten ɗum, woto nefen ɗum, woto njennen, woto kuɗen woto ƴatto-ɗen. Ngeto-ɗen ɓallaade joom mum, paamninen ɗum ko njiɗ-ɗen koo, haa yenanee ko ɗuum ɓuri moƴƴude e mum. Waɗde ngannden mo pot-ɗen haaldude oo holi kañum, ngannden ko kaaldaten e makko koo e ko kaalaten e makko, ngannden kadi no kaaldirten, te ngannden kadi ɗo kaaɗaten. Mawɗo gooto meeɗii wiyde, “so a yiɗii waajaade neɗɗo yo woppu sanngara, so aɗa ara e mum a duybi-duybinat, haa o sikka ko a gabbiiɗo mo e ngonka makko kaa. E ngaan sahnga ko kaalan-ɗaa mo fof, maa o heɗane. Kono so a nefii mo tan, o yiytoto hoyre makko”. Yoo Alla rukku en faamde, rokka en hakkillaaji poolooji ɓerɗe.

Malal Sammba GISE