Nde min ngoni sukaaɓe, ene woodnoo e fedde amen, gooto mo nganndu-ɗaa, ko kañum waawi yimɓe ɓee fof. Kala ko o yiɗi, ko ɗuum waɗetee. Alla e makko huleede, gooto e amen fof yiɗata ko sehlinaade mo, mbele so haɓaama omo jinngana ɗum. Nde tawnoo, e ngaan sahnga, so woodi dukduɓe tan, ɓurɗo hoolaade hoyre mum oo wiyata ko « ar teeldoyen ». Heewi teeldoyeede noon ko caggal wuro. Won wiyooɓe gaɗa wuro. Firti tan ko ɗo seerndooɓe ngalaa. Ko gila ɗoon, yiɗɓe jam eɓe njiɗaa jam nganndetee. Ɓe njiɗaa jam ɓee keewi ko ruubde ɓe, nodda kadi woɗɓe mbiya: « ngaree njeeɓoyen, yo yawaare laaɓ ». Yiɗɓe jam ɓee noon keewi ko wulloyaade mawɓe, mbele kaala heen gila diwtaani juuɗe. Heen sahaaji, fedde ene waɗa ɗiɗo fotondirɓe doole, gooto fof jogoo e fedde hee wonanɓe ɗum. Kamɓe, ɓe keewaani haɓde. Ɓe ngirbondirat tan. Ko rewooɓe e maɓɓe ɓee kaɓata.
Eɗen nganndi, ko adii nde kuule deenooje hakkeeji aadee ɗee ene cosee, ko noon aduna oo fof wuurduno. Wonnoo tan ko « waawi fiya », walla nii mbyen « waawi wara ». Nde joom en hakkillaaji nganndi ɗum fotaani wonde, kuule ɗee cosaa ngam reende hakkeeji aadee. Ko tabitingol ɗiin hakkeeji addi haa ko wiyatee demokaraasii koo woodi. Ngam tan paamen ko woni demokaraasii tawa en luggiɗinaaki e kelme walla firooji luggi, eɗen mbaawi wiyde tan, demokaraasii yiɗi ko « yoo keewal waaw teelal ». Walla mbiyen, « kala ko ene gollanee renndo, fedde walla leydi, yoo gollanteeɓe naamne ko njiɗi, kadi yoo ko ɓurɓe heewde ɓee cuɓii koo rewe ». Ko ɗum saabii, leydi fof waɗi kuule mum, biyooje « so neɗɗo ene ardoo leydi, yoo taw ɓurɓe heewde e ardeteeɓe ɓee njaɓii, rewrude e woote ».
En kumpaaka, wonaa ɗoon tan haaɗi. Kala toɗɗaaɗo kadi heewi ko dottaneede dumunna mo laamotoo, kadi no foti laabi waawi ƴamtude lefol laamu. Fawaade e leyɗeele, walla e juɓɓule e kuule kawraaɗe e leydi kala, duumagol lefol ene wona duuɓi nay no Amerik nii, walla joy no won e leyɗeele Afrik nii. Tawa kadi ƴamɗo lefol laamu, laamii fof, ko laawol gootol jogii hattan ƴamtude. Nde tawnoo noon laamaade ene weli, lefol ngol ene heewi jarabi te jooɗorde ndee ene ɗaati, jooɗiiɗo fof yiɗata ko ɓooyde. Ko ɗuum waɗi, laamɓe heewɓe ene mbayla kuule leydi, momta kuulal biyngal « neɗɗo ƴamataa lefol laamu ko ɓuri laabi ɗiɗi ». Ngaal kuulal wayliree no omo jogoroo hattan ƴamtude tataɓol, walla nii ɓura ɗoon. Yeruuji ɗii ene keewi hannde e duunde men afrik.
Jooni noon, won ko joli. Joli, ko sukaaɓe afriknaaɓe pinii, mbaɗtii woytaade « yoo mawɓe laamiiɓe ɓe njah hankadi, ɗalda sukaaɓe. Sabu, e faamuya ɓeen sukaaɓe, mawɓe laamiiɓe waylooɓe doosɗe leydi ɓee ngonani ɗoon tan ko laamuuji leyɗeele doolnuɗ, kalfunooɓe Afrik, ciiɓii ngalu mum fof haa gasi ». Ko ɗum waɗi, e sahaaji jawtuɗi ko ɓooyaani, seppooɓe ndarii e laabi, ngoppaani haa won e laamɓe leyɗeele njani.
Kono tan ene waɗi caɗeele goɗɗe kadi peeñɗe heen. Caɗeele baɗɗe en ngada beño, walla gontanɗe en inta-aanniinde. Ɗeen caɗeele, ko nii ciforii . Sukaaɓe afriknaaɓe njanngii haa mbaawii, njiɗii yoo mawɓe ɗaldu ɗumen laamuuji ngam gollaade. Kono ɓeen mawɓe, ko ŋottiliiɓe e lefol laamu, diiñii e dow jappeeje hee, mbiyi ngummitaako. Ndh yiy, ɓeen sukaaɓe ngalaa kaɓirɗe e doole no ene ngittira ɓe ɗoon. Waɗtinta ko koninkooɓe ngarata liɓa laamu. Sikke alaa noon, fotnoo wonde, ko so koninkooɓe liɓii laamu ngu laamanooɓe natti weleede geɗe mum, ɓe mballondira e jannguɓe, annduɓe, finɓe pinani aduna keso oo, ɓe njenena ɗen so tottaama laamu ene mbaawi ɗum yiilde. Kono ɓeen koninkooɓe ne, keewi ko so keɓii laamu tan njooɗoo, lanka.
Sahaaji ɓe ɓoora wutteeji konu ɗii, ɓe mbiya « hankadi ko min siwil en ». Ɓe mbayla doosɗe laamu. No arɓe e ñootoowo, ɓe potnda wutte demokaraasii oo e koye maɓɓe. Nii woni, ndutto ɗen e « alaa to yahnoo, artii io wonnoo ».
Waɗde alaa e sago cuɓo ɗen. Tawde en laamaaki te en ngalaa kaɓirɗe e doole ɗe eɗen keɓtira laamu mbele peewnen, en cuɓoto hakkunde wonɓe heen hannde ɓee, waylooɓe doosɗe ngam duumaade ɓee, e koninkooɓe heɓtirooɓe laamu doole njooɗoo nduttoo mbayla kuule ngam duumaade. Mboɗo fadi e miijiyankooɓe men ɓe hakkullaaji jumtuɗi, mbele njiiɓtana mi ngol jawlol.
Malal Sammba GISE
