Naalankooɓe yimooɓe gumbala ene keewi wiyde « ñalnde kure nguufaa ngukkaa, jappeeje kooti e keeceeje dimaaɗi koyɗe kooti e alkabeeje, gaawe palaa, baaɗi teccaa, yuman jaambaaro nanngat e Alla, yuman kulɗo reedu defa tawtaari ». Goram, ndeen noon, wonnoo ko hare petelaaji e gaawe. Ɓurɗo doole fof ridda ɓe waawi. So heɓtiima nannga, fiya, jawdi heɓta, walla nii, hoyre, taƴa. Ara ene faarnoroo, ene wasoroo. Ngal barondiral fof dee, saabinoo ɗum ko jawdi, leydi, suddiiɓe e ɓiɓɓe.
Hare hannde ndee, alaa goɓɓe, alaa pette, alaa laɓɓe, jaaseeje walla petelaaji. Ko hare miijooji. Hare hakkillaaji. Nattii ɓurɗo heewde doole fof fiya goɗɗo. Wonti ko ɓurɗo ƴoƴde e heewde peeje fof adda dallinanɗe mum haa heɓa ko yiɗi koo. Ɗum woni wootaneede mbele ardoo “meeri” walla naatoya suudu sarɗiiji. Ko goonga nii, keɓɗo naatde nder suudu sarɗiiji limtetaake e waasɓe, kono sikke alaa, wonaa tan yiɗde jawdi addi ngal pooɗondiral. Walla boom, wonaa tan yiɗde dañde fotnoo addande neɗɗo renndinde leydi e asamaan mbele ene wootanee. Wonaa nii peelelaagal yiɗde anndinde yimɓe ko woni liggey dipitee, ko siftinde tan kam, ene jeyaa e golle makko « yuurnaade, hiña haa annda ko woni caɗeele renndo ngoo to bannge cellel, faggudu, jaŋde, taariinde, ngonka, ekn…» aybina ɗum mbele ardiiɓe laamu mbaɗta heen hakkillaaji, cakkana ɗum peeje. Heddii noon, ko heen sahaaji, mboɗo sikka yimɓe ɓee paamaani ɗum.
Ko teskaa, ko so ɗaɓɓitgol wootaneede yontii, ene waɗi ɓe ɗum jarani huunde fof. Fende, haɓeede, haalde konngi mettuɗi, ɓurɗi juwanɗe juulaaje e laɓɓe muusde. Heewi wonde ko gaybinondiral, cuurtondiral, pelondiral, jennondiral, koynondiral. Won heen nii ɗo enɗam taƴetee. Waɗa ɗo ɓiɓɓe yumma ceerndata kiraaɗe e ɗo ɓiɓɓe baaba ceernda galleeji. Ko e ngal pooɗondiral huunde e aadaaji men jooɗɗi njaɓɓetee. Won e mawɓe natta yurmaade sukaaɓe. Won e kurkaaji natta hormaade heccuɓe ɗumen. Sabu kala heen ɗaɓɓiɗɗo wootaneede, kala mo werlanaaki ɗum kartal tan o nanngirta ɗum ko gaño. Ɓe njejjitii, « gooto fof ene jogii ndimaagu waɗde, haalde, yahde e gollude ko weli ɗum, so wonaa tawa ko ñaayɗo hakkeeji aadee hono mum ». Murtuɗo Joob ene wiyatnoo e nder wootere e jime mum, « polotigi ko pene tigi ». Ene gasa, tawa waɗnoo mo wiyde noon ko goongɗinde konngol ganndo biynooɗo « baɗoowo dawrugol mo nuunɗaani, heewaani haalde ko jogori waɗde. Te heewaani waɗde ko haalnoo ». Wiyde ko goonga walla ko fenaande noon ko tooñde ɓe mbiyaani ɗum mbaɗaani ɗum. Ko ɓuri haaɓnaade heen, ko kala gootanɗo goɗɗo mo mi wootanaani tan, keew mi ko añde ɗum. Nattude haaldude e mum. Hay salminaandu, heewi ko nattude dogde hakkunde am e mum. Caɗeele goɗɗe ɗee, ko heewɓe e men teskiima haa mbaɗtii naamnaade, mbele neɗɗo foti wootiraneede ko sabu miijooji mum, sabu peeje e eɓɓaande golle ɗe yiɗi tabitinde ngam ɓamtaare e yooltude hujjaaji miskineeɓe, walla ko sabu mum wonde jiidaaɗo, cattidiiɗo, koɗdiiɗo walla sehil nafoowo. Sikke alaa, ko noon hakkillaaji renndo men mahorii. Te waylude ɗum waaɓataa. Waɗde kay, so en kaaldii goonga, ko jaayndiyankooɓe, naalankooɓe, yimiyankooɓe e haaliyankooɓe poti waɗde golle mumen.
Ɗeen golle ngoni hirjinde e famminde renndo ngoo « holi ko woni demokaraasii ». Anndinde ɓe nganndaano e siftinde anndunooɓe « holi ko woni liggey Meer e liggey Dipitee ». Ɓe pammina ɓesnguuji ɗii « ko woni woote, no woote waɗirtee ». Ene moƴƴi kadi mo woni fof annda, « mbele woote ko hakke (jojjanɗe) walla ko fotde ». Haawnaaki, so mi anndiino ɗum, galo joom jawdi arataano e am tan yeena mi kaalis mi totta ɗum Kartal am dantitee. Kartal ngal o jogotoo haa woote ɓenna sabu makko yenaneede wonaa neɗɗo makko ngootantu mi. Te nde o artiroyta kartal ngal ndee tawata ko kaalis mo o yeennoo mi oo gasii. Waɗde kay, so tawii ko ndukaten kook o goonga e men, yoo annduɓe nganndin. Faamɓe yoo pammin.
Malal Sammba GISE
