Ko fulɓe kaali e fowru koo ina heewi. Fulɓe hina njogaanii fowru inɗe keewɗe e baccooje mum.
So en kibbatiima e miijo, e ko ɓenni, heɗen mbaawi wiyde fowru ko kullel ngel wonaa edda gooto. Ko ɗuum waɗi hannde inɗe keewɗe keddiima e heen edda gooto. Sabu so a yahii nokkuuji goɗɗi e nder Afrik, walla duuɗe goɗɗe, maa yiy toon eddaaji pobbi goɗɗi. E yiyde am, hanki nde kulle ngoodi ndee e ɗii nokkuuji peraani, hina sella e oon sahaa tawa, ɗo ndu woni heen fof, heɓe njogiinoo no ɓe mbiyata ndu. Maa walla nde fulɓe peri carii e Afrik, ngari yoga e nokkuuji, tawaani ɗoon eddaaji ɗii fof, ɓe nanngi innde, walla inɗe. Ɓe inni oon edda mbo ɓe tawi ɗoon oo. Kadi wontii hannde ngaddinaaji e yoga e miijooji fulɓe. Ndeke, alaa e sago ƴeewen nde ɗemngal pulaar woni e faaɗtude.
Miin e yiyannde am, ko heewi e ko wiyeete hannde ko ngaddinaaji ko ko faaɗtinta ɗemngal tan. Ko goonga ngaddinaaji ko e ngalu ɓurɗo yooɗde e ngaluuji ɗemɗe, kono woto won yoolirde yoga e kelmeendi men.
Sabu hanki fulɓe hina njogiinoo no mbiyata eddaaji kulle ɓe ngondunoo fof. Hina muusa mi, ko wonnoo joyi so wontii gootel, walla ko wonnoo ɗiɗi wontii gootel. Alaa e sago ko maa mbaɗten hakkillaaji no feewi. Njaafo-ɗon seernaaɓe am, e janngooɓe pulaar, e nanooɓe ɗum, ko miijo am tan. Ko yiɗde artirde hakkillaaji yoga e miijiyankooɓe pulaar, e ngenndiyankooɓe mum.
Ngarten e Fowru. Fowru, e deppuru, e cillel, e demmbayal, e ɓaleeru, e njuru, e waasooru, e bonnooru… fof ko inɗe e baccooje mum. Won fulɓe mbiyi ndu depputu. Hina waawi tawa ɓurii ɗoon. Kadi hina teskaa so fowru jibinaama, yahii haa entaama, fuɗɗiima mawnude, hina heewi waasde ɗooftaade laamu arɗo oo, ndu riiwee, ndu yaltinee dental, ndu teela, ɗuum noon wonaa ko moƴƴi e renndo pobbi.
Kadi endu heewi wiyeede yegeñ. Yegeñ ko deppel ngel siwaa mawnude. Kadi ngel sonngataa, ina sella tawa ko famɗude ngel nafoore addi haa ngel yaltinaa dental. Heewi wonde noon ko sofru wordu. Ko goonga, bammbaaɗo mbo hoɗataa ine wiyee yegeñ, kono ndee innde ko fowru jeyi ɗum. So fowru riiwaama e dental, heewi wuurde ko e kedde, ko weeɓaani e renndo pobbi, so ko kedde. Walla e geɗe cewɗe. So deppi ndentii koɗii, ko keewɗi heewi wonde. Kadi ko e kulle jammaaje jeyaa : so hiirii tan, ngonata ko e tallaade, ina ndilla, ina keblanoo yaltude. Ko kikiiɗe heewi wonde. So tawii ko ceeɗu, ɗi keewi ko nanngude lappi, ɗi tiindoo tufle, e cewle, e gure, hiɗi njiiloo ko ɗi mbonni. Ɗi keewi ko saraade, ɗi peccoo, wooturu heen fof tufa tiinde mum, hina yiyloo ɗo yani. Ko ɗuum waɗi mawɓe men mbiyi : « fowru hina reena tufle jeeɗiɗi walla gure jeeɗiɗi ». Heewde e famɗude fof, firti ko alaa no fotataa. Kono, ko ɓuri heewde, ko arɗo majji oo hewi ardaade njangu. Hina teskaa so deppi njaltii hina ŋuuña. So ŋuuñii warii daande tan, anndu ɓadiima. Sabu fulɓe e wonde aynaaɓe, walla wuurduɓe e kulle, hina teskoo dille mum. Heɓe nganndira fowru so ine woɗɗi walla ine ɓadii, e dille mum. Mawɓe men hanki, so fowru dillii tan heɓe nganndi nduu maa bonnu hannde, walla nii ndu bonnii, tawa ɓe njiyaani ndu nih, ko e dille mayru tan ɓe pawii, tawaa kadi ko noon woori.
Fulɓe hina njogii ɗii teskuyaaji e deppuru. So ndu haarii e so ndu haaraani fof, heɓe nganndira ɗum he dille mayru. Kadi, heɓe nganndi e fowru ko ɓe nganndaa e kulle goɗɗe. Kala dille ɗe fowru dilli, so mawɓe fulɓe nanii hina nganndi, ko ɗee dille pirata. Fowru hina juha so yanii e neɗɗo jamma e lakde, tawa ko gooto, walla so yanii e kullel ngel huli. Juhde noon to pobbi ko noddondiral, so en njiɗii mbiyen. Sabu hina nanndi e yiilaade ballal, sabu hina teskaa so pobbi njuhii, kala nanndu, heewi ko nootaade heen. Ndeke juhngo ko e noddaali pobbi jeyaa.
So deppi njuhii neɗɗo hina keewi gaatuleeje. Sabu hina njala, hina tiisondira haa peete njalta. Kadi hina ndoga haa ɓadoo, nguusa, ulla e juhaaɗo oo lesdi. Ɗuum fof ko haa neɗɗo hula. Kono so neɗɗo hulaani, pobbi keewaani yande e mum, so wonaa ɗi ɓura heewde, walla ɗi ɓura woowde yande e yimɓe. Ko goonga juheede hina hulɓinii kono, mbo hulaani oo ɓuri heewde sowde e bone pobbi. Deppuru ko kullel sonngayel. Kadi ko e kulle ɓurɗe muusde sonngere. Sabu fowru ñaamata ko gila hina wuuri. Wonaa e kulle barooje haa ɓuuɓa ñaama jeyaa. Kam ko e kulle ñaamooje ko conngi koo gilaa hina darii. Sabu so fowru riiwii ko wayi no nagge, hina waawi ñaamde haa haara, tawa henge wuuri, haa teeŋti noon so hina nana dille yimɓe jaɓooɓe. Sabu, so mawɓe hanki nanii oolaango, hina ndoga haa ɓadoo, tawa ngullaani, ko ɓeeɓaani koo, so pullo nande nagge mum hina ooloo waasa wullu, ndaw ko saɗi. Kono heɓe teskii so fowru nanii tan yiiroto. Kamɓe fof e anndude fowru hina yaawi hunduko, saka nde yiirii. Kala ɗo fowru nanngi, ko maa taƴa tan. So taƴii tan, ndu riŋkoo. Kam aaccataa (aaccotaako), ƴakkataa, riŋkoto tan !
Ine jokki ….
Kaaliidu Soh
