E nder ɗiiɗoo duuɓi 15 ɗi o yalti kasoo, innde Mandelaa jeyaa ko e inɗe ɓurɗe darjude e winndere nde. Hay gooto waawaa limde boowe, pomuuji, laabi, ekn .. inniraaɗi Manndelaa. Pelle biyeteeɗe « madiba » ina keewi, hay caggal Afrik worgo, haa ko Nelson Manndelaa ina miijoo waɗande innde leñol mum ngol, «berwe » (Brevet), woni jeyi keeriiɗo. Ko kanko e hoore makko waggini fedde (fonndaasiyoŋ) Manndelaa huutoraade tonngoode makko kasoo, hono 46664, waɗta ɗum maande kaɓtorgal Sida.
Ko Desmond Tutu (Nobel e hitaande 1984), inniri mo « maande adunakoore beldital », woni «icône mondiale de la réconciliation». Hannde, Manndelaa ina darii e yo leyɗe ɓurɗe alɗuɗe e winndere nde mballit Afrik. Ko ngoon miijo o anniyii yettinde batu maɓɓe potngu jooɗaade to leydi Ekos (Ecosse) tuggi 6 haa 8 sulyee. Firti tan ko Manndelaa jooɗaaki, hay so tawii, nde o woppata laamu nde, o huninooma hankati toppitaade (wuurande) taaniraakon makko e jom suudu makko Graça Machel, mo o ɓamti omo yahra e duuɓi 80.
- Manndelaa tampataa
O wiyiinoo o fooftoytoo ko wuro ɗo o jibinanoo ɗo, hono Qunu, kono ɗum laataaki. Sibu, o idii fof ko dogde e maslahaa to Burunndi, e lewru feebriyee 2000. Haɓatnooɓe ɓe ko kanko tan mbaawnoo heɗanaade. O sooynaani jikke, sibu nanondiral siifaama toon e lewru ut 2000. Kono tan o jaɓaani dogde e maslahaa to Kosowo e to Rippoobilik Demokaraatik Konngo (RDC). Hujja makko, ko o mawnii, tee ko fawii e makko ko ina heewi. Kono ɗum haɗaani mo, caggal ɗuum, naatde e fiyakuuji winndere nde.
E yeru, e hitaande 2001, alaa ko o heddani njangu Amerik e Irak, o wiyi « Wasinton woni ko e jiiɓde wiindere nde», tee teettii mbaawka Fedde Ngenndiije. O ñiŋi kadi pooɗondiral hakkunde leyɗe mawɗe ɗe, sibu, e wiyde makko, ko telɓinooje deeƴre hakkunde Israayiil e Palestiin : « So Dental Amerik sakkii feere ngam ñawndude luural ngal, Farayse ara sawndina ɗoon feere mum ngam telɓinde ndeya ; Riis enne ngadda feere woɗnde ngam telɓinde ɗeya ».
Hono no mbiyruno-ɗen e winndannde men ɓennunde nde, Mandelaa tampataa, haaɓataa, tawde tan ko ko fayti e ndimaagu e nuunɗal, Manndelaa wonaa jejjitoowo ñamaande moƴƴere. Yeru mum, ko e hitaande 1998, o ɗeŋƴaaki haalande Bil Kilinton goonga, tawi ina ari mo njillu, o wiyi : « ngidii-mi fof bismaade ɗooyene e ndiiɗoo leydi ko Fidel Kastroo … Mi bismiima kadi ɓiy neene am Muammaar Kaddaafi … waɗi mi waɗde noon, ko aada amen ina bonni woppude walla yejjitde neɗɗo ballitnooɗo ma e tuma nde ngon-ɗaa e caɗeele ɓurɗe fof mawnude e nguurndam ma ». O siftini ɗum wonde e oon sahaa, Wasinton heedannoo ko laamu paltoor.
« Mi wonaa nulaaɗo, ko mi neɗɗo no yimɓe fof nii, mo kewuuji ɗi ngaadoraaka keedni yeeso tan». Hay so tawii, won ko woni heen goonga, sibu e dawal hakkunde ngal, ngenndiyankooɓe heewɓe njibinaama, leyɗe keewɗe ndimɗii (Sammbi, Tansaani, Malawi, Anngolaa, Mosammbik …), ittataa hono Manndelaa jibinaaka tawo e duunde he, e winndere ndee fof nii. Ɗeeɗoo leyɗe ɗe limtu-ɗen dow ɗe, mballitiino no feewi ANC, sibu ko toon luuñcittonoo e nder hare mum e Apartaayd. Nde Manndelaa naati Kasoo, lomtii mo e gardagol hare nde ko Oliwiyee Tammboo. Nde tawnoo e oon sahaa hare hakkunde “fuɗnaange e hirnaange” ina wuli jaw, Dental Sowiyet en e Kubaa mballitii ANC to bannge njogitaari. To Anngolaa, Agostinoo Neto (mo MPLA) wullitoyii to Fidel Kastroo e hitaande 1975 mbele ina walla ɗum haɗde Apartaayd lamminde Jonas Sawimmbi (mo UNITA). Nii woni Fidel nedi toon 50 000 «Barbudos» en. (Barbudos ko innde yahdiiɓe Fidel Kastroo e Che Guevara e saanga waklitere Kubaa e hitaande 1959. Waɗi ɓe wiyeede noon ko ɓe ngalaano jot femmbude bahe maɓɓe).
Ko Manndelaa ko, ko dokke Alla.
Nde o woppitaa ñalnde 11 feebariyee 1990, tawi renndo Afrik worgo bonii : maayde walla warde, rufde ƴiiƴam, waagaade neɗɗo, denndaangal geɗe neegre ñiɓiima e aadaaji ɓesngu Afrik worgo; ko ittata ɗum e oo neesu ina saɗti sanne. Ko maa joom mum en malee dañde neɗɗo bayɗo no Madiba nii. Ɗoo ne kadi, o sooynaani jikke, sibu nde o yalti kasoo tan, ko ndeen hare o huccani : Ñalnde 26 feebariyee 1990, o wiyi yimɓe makko «mberlo-ɗee fetelaaji mon, paakaaji mon e silameeje mon e jammbe mon e geec ». Ɗum ɗoon noon o huccinaani ɗum tan e haɓatnooɓe e Apartaayd, konngol ngol ina joopii kadi kareeli ndernderi hakkunde ANC e Inkata mo Gatsaa Butelesi. Ɓooytaani o habri wonde ANC yowii hare jogitiinde. De Klerk to bannge mum, habri, ñalnde 30 suwee 1991, joofgol Apartaayd. Ñalnde 20 desammbar batu CODESA ngam Afrik worgo keso udditi to Johaanesburg.
Heewɓe e yahdiiɓe Manndelaa mbiyatnoo ko « ɗum waawaa wonde », so ɓe cifoo De Klerk, ɓe mbiya « oo gorko ko keñiiɗo no feewi, ɗum waawaa gasde ». Kono, ellee kadi Manndelaa ɓuri heñaade. Ko laaɓi heen tan, golle maɓɓe njahdii. Manndelaa fiilaa hooreejo ANC ko e sulyee 1991. Ñalnde 17 mars 1992, fotde 68,7% raneeɓe leydi ndi ndokki Deklerk hoolaare. Nii woni oon ne habri wonde maa woote demokaraatiyankooje mbaɗe e leydi he « ko idii abriil 1994 so leelii ». Manndelaa ne to bannge mum, e settaammbar 1993, eerii Fedde ngenndiije nde ittata kuuge fawnoo e leydi ndi. Ñalnde 15 oktoobar 1993, daneejo keloowo Apartaayd, hono Deklerk, e ɓaleejo mahoowo renndo leƴƴileƴƴinngo, hono Manndelaa, keɓdi njeenaari Nobel. E maayirɗe hitaande nde, Goomu ciynoowu e mudda naatni ɓaleeɓe e gardagol fiyakuuji leydi ndi, leeɗe ɗo ɓaleeɓe njoñanoo pusaa. Ñalnde 10 mee 1994, Manndelaa fiilaa persidaa Afrik Worgo. E nder diskuur makko, o wiyi «Ooɗoo musiiba cabbinnooɗo e ndiiɗo leydi ko juuti, foti jibinde ko renndo ngo winndere nde waɗtata yeeɓde». E guwarnama makko gadano alaa jejjitaaɗo, Gatsaa Butelesi waɗaa jaagorgal nder leydi, kam fof e heewde bonanndeeji.
E darorɗe 1995, sankaare mawɗo parti kominist e konu ANC (Umkhonto we Siɗwe = fedde baafal ngenndi), hono Joe Slovo (tuubaako daneejo), waɗanaa feeto ngenndiyankeewo. Joe Slovo ko ngenndiyanke mawɗo wonnoo, haa ko Apartaayd, sabu mum sekande mo, wari jom suudu makko (Ruth First), e hitaande 1986.
Miijo Manndelaa : Ko Manndelaa wiynoo « baasal ɓurtungal e ɓurondire nefniiɗe ngoni musiiba ɓurɗo bonɗe e nder yonta men hannde ; kam e njiyaagu e paltoor ». Hannde dey, innde Manndelaa ndee tan, ina yona e jibinde ɗamaawu ndimaagu e jam e kisal e hakkilaaji yimɓe heewɓe. Jaaraama Madibaa.
Bookara Aamadu Bah
Ƴoogirde : winndannde Monique Mas (RFI)
