Hol no toɓo ardata ?

Ko adii nde kaalaten haala toɓo, eɗen njaafnoo musiɗɓe annduɓe ko fayti e meteyoo (météo), ko nanndi e Umar Abdalla Wele en, Maamuudu Bah en, Alasan Kaaliidu Bah en (Taagutalla) e woɗɓe ɓe en nganndaa tawi ko haralleeɓe majjum … Winndannde ndeeɗoo wallifaa ko e hitaande 1981. Nde yaltiino e tonngoode 5 Fooyre Ɓamtaare (oktoobar, noowammbar, desammbar) e tonngoode 7 (abriil, mee, suwee 1982). Ina wayi no ko en « wultinɓe » winndannde ndee. Ɗum noon ɓe njaafoo en so tawii won ko ñawi heen, ɓe mballa en e sellitinde.

• Hol ko woni duule ? Hol no toɓo ardata ? Ɗum ko huunde e naamne ɗe etoto-ɗen jaabaade e ndee winndannde

Eɗen teskii so eɗen pasna ndiyam, eɗen njiya ko wayi no cuurki nii ina wiimtoo : ko ndiyam woni ɗoon ; eɗen mbiya ɗam mbiimtam. Nganndirten ko cuurki ndiyam (cuuram) woni ɗoon ko ƴetten hippoode yoornde, tiimnen ɗum e hunuko barme biimtotooɗo o : ɓooyataa o leppa haa baade ndiyam ciimta. Walla kadi ƴetten kaas joorɗo kippen e hunuko berreede ɗalnde, ma en njiy o leppa haa ndiyam wona e siimtude.

Naange ne so feerii, huunde e ndiyam ngonno-ɗam e leydi walla e beeli, maaje, geec, wiimtoto, ŋabba, naata e weeyo. So henndu ɓuuɓndu naatii e ngoon weeyo, ndiyam ngonno-ɗam heen ɗam (e ngonka cuurki) fenndoo, wonta duule : ruulde ko ndiyam penndiɗam.

Ɗeen duule noon, ina ɓeydoo ɓuuɓde tan ina ɓeydoo fenndaade, baade ɗe ina ɓeydoo mawnude, haa ɗe njettoo e nokku mo nganndu-ɗaa ɗe teddii no feewi, ɗe ngona e saamde : woni toɓo. Toɓo ngoo jibina beeli ekn … leppina leydi ; so naange ngee feerii kadi ɗam wona e wiimtaade, ɗam toɓa kadi … noon, noon … alaa happu.

Geɗe teeŋtuɗe potɗe arde nde toɓo aaɓnoo ko ɗeeɗoo :

• Goodaangal ndiyam e dow leydi (so beeli, maaje, geec, walla leydi leppundi) ;
• Nguleeki (mbele ndiyam ɗam ina waawa wiimtaade) ;
• Ɓuuɓol weeyo (mbele ndiyam ɗam ina waawaa fenndaade).

Ina woodi kadi geɗe ballitooje walla kaɗooje toɓo. Yeru, ina hasii nokku ɓurɗo waawde toɓde kala tawata ko nokku gulɗo (sahaa nguleeki) e heewde ndiyam (so tawii kaɗooje ngalaa kay), ko wayi no nokkuuji ŋorol peccol. Ko ɗum boom jeyi sabaabu ƴiiwoole ŋorol peccol ina ndoolni, keewi ndiyam. Kono, eɗen ngoɗɗitoo ŋorol peccol tan doole ƴiiwoole ina ustoo, haa njetto-ɗen gulli leydi, ɗo nganndu-ɗaa ƴiiwataa saka toɓa, sibu toon wulaani saka ndiyam wiimtoo, saka toɓa. En mbiyiino wonde ina woodi geɗe ballitooje toɓo ekn …

• En kaaliino nafoore nguleeki …
• Keneeli : ko adii fof keneeli ina mballita biimtagol ndiyam. Keneeli leppuɗi nokkuuji gulɗi ina ngadda toɓo so naatii e nokkuuji ɓuuɓɗi. Eɗen mbaawi rokkude yeru e baaruuji hirnaange e worgo (kenal demminaare, njugooru, loowooru …) : ɗi ummii ko to nokkuuji gulɗi, leppuɗi …
• Dunli leɗɗe : Mawɓe men ina keewnoo wiyde « leɗɗe ina pooɗa toɓo ». Ngol konngol tuugii ko e teskuya, kono ko teskuya celluɗo, heddii ko faamde hol no dunndu « fooɗirta toɓo ». E ko anndaa, dow dunli ina heewi ɓuuɓde. Ko ngool ɓuuɓol wallitaa penndagol ndiyam. Neke eɗen poti hisnude dunli men, ndaro-ɗen e lorde leɗɗe haa keewa.
• Tooweeki (kaaƴe ekn …) : so duule kawrii e kaaƴe toowɗe, ɗe toowtat (ɗe ɓeydoo toowde) woni ɗe ɓeydoo ɓuuɓde (dow ɓuri ɓuuɓde e les), nii woni ɗe toɓa (baade ndiyam, walla mbarmballe ekn … ). Ko noon paamraten, kala nokku keewɗo kaaƴe toowɗe, ina heewi toɓooli, kono, ɗuum ko to bannge mo duule ɗee ngardata oo tan, ko ɗoon ndiyam ɗam fof heewi yuppaade. Bannge dumtiiɗo oo, heewi wonde ko joorɗo, sibu duule ɗee ngonata ko e tellitaade, ɗum noon ɓeydoto wulde, toɓo ngoo saaya.
• Ɓallagol geec ; ko e dow geec ndiyam ɓuri waawde wiimtaade (ɗoo ɓuri heewde ndiyam). So dabbunde naatii, njoorndi ndii ɓurata ɓuuɓde. Ko ɗum tagi e oon sahaa (e dabbunde) nokkuuji daande geec ɓuri waawde toɓeede. Daande geec Nuwaasoot heewaani toɓo dabbunde : tagi ɗum ko waraango ɓuuɓngo (haɗoowo mbiimtam) na heedi ngo (Nuwaasoot) to bannge henndu nduu ummortoo oo, ngoon waraango woni waraango Kanari. Ndiyam ɗam wiimtotaako no feewi ngati ine ɓuuɓi.

Bookara Aamadu Bah

Ina jokki