Koorka ko salndu nayaɓiiru e calɗi lislaam joy tammbiiɗi diine ɗii. Woni koorko, to ñaawooje lislaam, ko ɗaccude dakamme paytuɗo e reedu (ñaamde) e dakamme paytuɗo e farji (jotindiral debbo e gorko) gila fajiri feeri haa naange muta, tawa ene wondi e anniya hoorde. Alla tooɗo o wiyi: «ñaamee njaree haa laaɓtana on gaarawol danewol e gaarawol ɓalawol, to fajiri to, caggal ɗuum timminon koorka mon haa jamma». Gaarawol ɓalewol ko ɓaleeri jamma, gaarawol danawol ngol ko ndaneeri fajiri.
Koorka ko salndu nayaɓiiru e calɗi lislaam joy tammbiiɗi diine ɗii. Woni koorko, to ñaawooje lislaam, ko ɗaccude dakamme paytuɗo e reedu (ñaamde) e dakamme paytuɗo e farji (jotindiral debbo e gorko) gila fajiri feeri haa naange muta, tawa ene wondi e anniya hoorde. Alla tooɗo o wiyi: «ñaamee njaree haa laaɓtana on gaarawol danewol e gaarawol ɓalawol, to fajiri to, caggal ɗuum timminon koorka mon haa jamma». Gaarawol ɓalewol ko ɓaleeri jamma, gaarawol danawol ngol ko ndaneeri fajiri.
Koorka addiraa ko ngam helde dakamme neɗɗo, e tuuyooji mum, e laɓɓinde ɓerɗe gaa ko yowitii e majje e tuundi bakkatuuji, sabu heege ene udda dame seyɗaane naatirtu noo. Nelaaɗo Alla (jkw) wiyi: «seyɗaane ene doga nder ɓiyi Aadama, doggol ƴiiƴam ; paaɗniree dogirɗe makko heyɗude e hoorde. »
Koorko ko dewal Alla ɓooyngal. Leƴƴi ɓennuɗi fof won no koordatnoo, sabu mownude nafoore muuɗum. Alla toowɗo o wiyi: «mi farlii e dow mon koorka, hono no parlirnoo-mi e dow leƴƴi gadiiɗi on ɗii nih, mbele o ɗon kula (Alla), e nder balɗe limaaɗe. Kala e mon noon mo sellaani, walla gonɗo e ɗanngal «o hooraani» yo o yoɓ e balɗe goɗɗe, «caggal koorka».
Almaami Ahmed habrii wonde ñaawooje koorka mbayliima laaɓi tati sabu nde Nelaaɗo (jkw) ari Madiina nde, ene hooratnoo lewru fof balɗe tati, e sappo haaraan, nde koorka farlaa ndee ne waɗaa ko e suɓngo, so a welaama kooraa, so a welaama mbaasaa hoorde, ñamminaa miskiino kala ñalawma, ɗum ko nde Alla wiyi to timmoode aaye ɓennuɗo o: «ene defii ɓeen waawɓe hoorde «kooraani » ñamminde miskineeɓe».
Caggal ɗuum, Alla tellini aaye, itti suɓnude ñamminde nde, o wiyi to kuraana: «ko e lewru koorka kuraana tellinaa, ngam ooñcude yimɓe, e dalilaaji laaɓtudi pawiiɗi e peewal e seerndude goonga e fenaande, ɗum noon kala e mon tawaaɗo lewru ndu «o ɗannaaki» yo o hoor ndu». Ɗoo hankadi waɗɗii hoorde kala kattanɗo, mo wonaa ñawɗo wonaa ɗanniiɗo, heddii e ñammingol tan ko nayeejo nattuɗo waawde hoorde.
Ɗoon ne kadi waɗii mbaylaandi e jeese ɗiɗi:
Adan so naange mutiino, aɓe ñaama aɓe njara, aɓe njotondira e suddiiɓe maɓɓe, ɗaaniiɗo caggal futuro no fotiri fof, ko ɗoon koorka makko fuɗɗittoo haa mutal naange janngo, ɗum waɗi caɗeele seeɗa, sabu won gooto e worɓe Madiina hoornoo ene liggoo haa hiiri o arti galle makko caggal juulde geeƴe o ɗaanii o ñaamaani o yaraani, haa weeti omo jokki koorka makko. Ndeen nelaaɗo (jkw) yiyii mo omo lohi no feewi, o wiyi mo: «hol ko waɗi njiy-mi e maaɗa nde lohre saɗɗtunde ? » o wiyi Nelaaɗo Alla «ñaldu-mi hanki ko liggey, ngartu-mi paw-mi hoore am tan ɗaanii-mi, kadi pinir-mi koorka ». Oo kam dañii caɗeele kono alaa no waɗaa, nde wonnoo so ɗaaniima tan gasii.
Seyidinaa Umar ne dañiino ɗeen caɗeele kono fowñi ɗe tan, o ɓenni, won ñalawma gooto mo o hoornoo, o arti galle makko jamma o ɗaanii ndeen o hijjitiima o wondi e jom suudu makko ha o gayni o fayi to Nelaaɗo o haalani ɗum wonde o yanii e ko haɗanoo. Aaye kuraana tellii ittani ɓe ndeen faaɗeende, wonti hankadi hay so a ɗaaniima hay dara haɗataama, so wonaa fajiri feera. Alla toowɗo o wiyi: «on dagtinanaama e jammaaji koorka wondude e suddiiɓe mon, sabu ko kamɓe ngoni cuddaaje mon, onon ngoni cuddaaje maɓɓe. Alla ne anndunoo kon janfondirooɓe e pittaali mon, o jaɓii tuubabuya mon, o yaafiima on, jooni noon ngondee e maɓɓe (suddiiɓe ɓe), ɗaɓɓon heen ko Alla hoddirani on. Ñaamee njaree, haa laaɓtana on gaarawol danewol e gaarawol ɓalewol saanga fajiri, caggal ɗuum timminon koorka mon haa jamma ».
Ko ɗoo woni ɗo mbaydi koorka yuɓɓiri haa hannde, wonti haɗre alaa jamma, hay so a ɗaaniima a ɗaantiima, haɗre heddii tan ko hakkunde peeral fajiri haa mutal naange.
Koorka noon farlaa e dow juulɓe ko hitaande ɗiɗiɓiire e fergo Nelaaɗo, ene hawrunoo e hitaande 626 jibineede Annabi Iisaa (jkw).
Ñamri koorka e faandaare mum:
Koorka wonaa ɗaccude ñaamde e yarde e jettal. Alaa, koorka ko wuurtinde fittaandu mum e ɗoftaare Alla toowɗo, ceniiɗo o. So neɗɗo hoorii, yo terɗe mum fof koor. So ɗum waɗii, o daña weluya Alla, jaɓana mo njuulu makko e koorka makko, ɓallina mo hoyre mum, tellina barke e arsige makko, e cellal makko. Arii to hadiis Abii Hurayrata wonde Nelaaɗo Alla (jkw) wiyi: «koorka wonaa ñaamde e yarde tan. Woni koorka kay ko ɗaccude daayraayte e fijindaare », o wiyi kadi: «mo ɗaccaani haalde fenaande, e golloraade ɗum, Alla alaa haaju e ɗaccude mo ñaamdu makko e yardu makko», o wiyi kadi: «heewii koorɗo taw alanaa mo e koorka makko so wonaa heege e ɗomka, heewii kadi naafloowo jamma, tawi alanaa mo heen so wonaa hinkiƴinaari (waasde ɗaanaade).”
Nelaaɗo (jkw) wiyi: «ñalnde gooto e mon hoori, hoto o fijindo, hoto o haal ñaaɗka. So woodii jennuɗo mo, walla haɓii mo, yo o wiy ɗum “miin ko mi koorɗo”». Firti ko yo o siftin ɗum ko e koorka wonaa, soklaaka so wonaa haala ceniika, njooɗka.
Nelaaɗo (jkw) wiyi kadi: «koorka ko heɗɗaawo, so wonaa o seeka ngo. O naamnaa hol no o seekirta ngo? o wiyi: “fenaande walla ñohre”».
Koorka ene reena koorɗo e ñawuuji keewɗi jowitiiɗi e fayfayru, dillere ƴiiƴam, e caɗeele romaatisma, e ɓuutde heeñere e ɗaamol, e cumu fulkuru, e ñabbuuji nguru ɓalndu ekn…
Nelaaɗo (jkw) joofima ɗuum o wiyi: “kooree cellon”. Ɗum firtaani noon wonde koorka ene safroree. Alaa. Hoorata kay ko celluɗo, baawɗo hoorde, mo doktoreeɓe mbiyi ene waawi hoorde, oon so hoorii, maa njuɓɓudi ñaamde makko e njaram makko peewtinan mo ko heewi e ɓalndu makko, sabu ko reedu woni basel ñawu, rafiiji keewɗi ko to ñamri ardata, ɗum waɗi Nelaaɗo (jkw) yamirde koorɗo yo taƴir tamarooje, so dañaani yo o taƴir firwiiji goodɗi, so o dañaani nde o fuɗɗa wooɓde ndiyam, sabu ñamri timmundi ko kaɗoori rafiiji, mahoori ɓalndu, ndokkoori ɗum semmbe ko gollorii. Ko e ɗuum barke ñaamde woni. Janngaama e sunna Nelaaɗo (jkw) wonde kosam ko ñamri timmundi, sabu kala nde Nelaaɗo yari kosam o wiyata ko: «Alla waɗan min barke e ko garsiginɗaa min ko, ɓeydanaa min heen ». Kono so o yarii ndiyam o wiyata ko: «Alla waɗan min barke e ko garsiginɗaa min ko, ɓeydanaa min ko ɓuri ɗum moƴƴude».
Koorka ene jangina jaambaraagal, e foolde fittaandu mum, ene woowna muñal, e yuɓɓinde nguurndam.
Koorka ene janngina kulol Alla, e laɓɓinde hakkunde neɗɗo e joomi mum, tee ko ɗum woni eɓɓaande ɓurnde mawnude e eɓɓaale koorka. Alla toowɗo o wiyi: «ee hey mon juulɓe: koorka farlaama e dow mon hono no farliranoo e dow ɓeen adinooɓe on, mbele oɗon kula Alla ». Nde wonnoo koorka alaa yeengo, ko Alla tan waɗirtee. Sabu, so wonaani sabi Alla, neɗɗo ene waawi wirnaade gite yimɓe ñaama walla yara, yalta wiya ko mi koorɗo. Ɗum waɗi, arii e hadiis Alliyanke mo Nelaaɗao yettini en, wonde Alla toowɗo o wiyi: «koorka ko miin jeyi, ko miin yoɓata ɗum». Woni kulol Alla noon ko waɗde ko Alla yamiri, ɗacca ko o haɗi. Ɗum waɗi koorka ene ekkina kulol Alla, sabu so a haɗaama ko daginoo, (ñaamde e yarde e jettal) e ñalawmaaji koorka, alaa noon ko haali ko harmunoo ko, sabu ene jalnii wiyde ɗaccii ko daginoo, wuura e ko harmi, yanti heen kadi, ene yiɗaa kejjaari ɓaɗtondira e juulal fajri, ɗum ko haa neɗɗo daña semmbe dewal Alla ñalawma, kadi ekkoroo juulde fajiri e waktu mum tawa ko dental, mbele so koorka maayi tawa o waawii, o duumoo heen, o malee.
Koorka ene janngina alɗuɓe yurmaade miskineeɓe, sabu so neɗɗo heyɗii, ɗomɗii e koorka, maa anndu caɗeele miskineeɓe duumiiɓe e heege ɗo tolnii.
Koorka soccat renndo, laɓɓina hakkunde mum, duuñcana ɗum loruuji e boneeji, sabu woni koorka tan ko ko duñata yimɓe fayde e moƴƴere e ballondiral, e jurmondiral, sabu so koorka arii, seyɗaneeji tonngete, dame jeyngol uddee, maleykaaji mbellitoo, dame aljanna udditee, wiyee : “kala jiɗɗo jam yo ar, kala jiɗɗo bone yo suro.”
Bandiraaɓe! ɓure koorka ngasataa, nafoore mum huuɓataa. Nelaaɗo Alla (jkw) wiyi: «mi woondirii oon mo fittaandu Muhammadu woni e junngo mum, wonde uureeki hunuko koorɗo ɓuri uurde ɗo Alla ñannde darnga e uureeki lati ».
«Koorɗo ene jogii mbelewettooji ɗiɗi ɗi weltortoo: so o taƴii o weltoroo taƴgol makko ; so o hawrii e joomi makko o weltoroo koorka makko ». o wiyi kadi: « koorɗo ene jogii, saanga nde taƴata nde, duwaawu mo ruttotaake. Kala ko o duwii ɗoon jaaɓete. »
Arii e hadiis Sahlu Ibnu Saad wonde Nelaaɗo (jkw) wiyi: «aljanna ene waɗi damal biyeteengal rayyaan. Ñande darnga, wiyee hoto hoorannooɓe ngoni ? so battindiiɗo e maɓɓe o naatii ngal uddee».
Mbaydiiji koorka:
1. Koorka mbaɗɗiika: ko wayi no : lewru koorka e takkande Alla, e joɓgol mum en, e koorka kaffaaraaji.
2. Koorka gattal: ɗum ko hoorde balɗe ɗe mbaɗɗaaki. Ko ngam yiɗde heewde baraaji duñata e ɗuum. Nelaaɗo (jkw) wiyi: « alaa jiyaaɗo kooroowo ñalawma gooto sabu Alla, so wonaa Alla woɗɗinira oon ñalawma yeeso makko jeyngol fotde capanɗe jeeɗiɗi hitaande.»
Gattal ene wona :
- Sunna teeŋtuɗo, ko wayi no koorka haaraan, (kooraa kaaraa).
- Sunna jiɗaaɗo, ko wayi no hoorde ñande Arafata. Wonande mo hajjoyaani, hoorde e lebbi tati kormaaɗi ɗi, hoorde ko heewi e lewru yaawa, hoorde e balɗe sappo taaske ɗe, hoorde balɗe tati e kala lewru, hoorde e balɗe sappo haaraan, gadane ɗe, hoorde ñalnde altine walla alkamiisa, e balɗe jeegom e lewru humtoraandu, e noogaas e jeeɗiɗi lewru mawnum yaawa, e sappo e joy yaawo, e noogaas e joy saftoraandu.
- Naafila: ko hoorde kala ñalawma mo njiɗ-ɗaa, tawa alaa sabaabu nodduɗo ɗum.
- Koorka ngañaaka: ene añaa jokkondirde koorka tawa taƴataa, walla hoorde aljumaa tan, tawa a sakkanaani ɗum walla a fawanaani ɗum, hono no añiraa kadi hoorde ñalnde Arafa wonande kajjoyɗo.
- Koorka karmuka: ko wayi no hoorde ñande juulde taaske walla koorka, e koorka debbo piiliiɗo walla ɓesnuɗo, walla koorka kulɗo lor fittaandu mum.
Ɓure lewru koorka:
Abuu hurayrata habrii wonde Nelaaɗo (jkw) wiynoo tawi koorka ene ari: «arii e mon lewru barkinndu, Alla farlii e mon hoorde ndu. Ko e mayru dame aljanna uddittee, dame jeyngol uddee, seyɗaneeji tonngee, a ndu waɗi jamma gooto ɓurɗo lebbi ujunere, kala ɗawaaɗo ɗum oon wonii ɗawaaɗo ».
O wiyi kadi: «juulɗeele joy ɗe, aljumaa haa aljumaa, koorka haa koorka, ene yaafee bakkatuuji gonɗi hakkunde mum en, so tawii kay mawɗi ɗi ndeentaama ».
O wiyi kadi: « kala koorɗo lewru koorka ngam gooŋɗinde e ɗaminaade njoɓdi Alla, ma o yaafe bakkatuuji makko ɓennuɗi». Ɗum noon ko bakkatuuji tokoosi, walla ɗi o tinaani. Kono bakkaat mo nganndu-ɗaa ko bakkaat, yaafetaake so wonaa tuubaa. Woni tuubuya ko nimsude e ɗaccude e anniyaade waɗtataa.
Yonii tan e mawnugol hurum koorka hadiis Abii Huraayrata wonde Nelaaɗo (jkw) wiyi: «kala taƴɗo ñalawma e koorka ko aldaa e ngantu mo Alla newnani mo, waawaa yoɓande mo ɗum hoorde aduna o fof hay so o hoorii mo ».
Ñalnde capanɗe tati yaawa ko ñalawma sikke wiyetee, hooretaake, kono ene ɗaɓɓaa e juulɓe yo waad subaka mum haa ñawla, anndee alaa ɗo tabiti jiyɗe. So tabitii lewru yiyaama gila jamma, ene waɗɗii ɓe nanngitde koorka ñalawma o, sabu o waɗanaaka anniya pellitaaɗo gila jamma.
So lewru yiyaama beetawe ko jamma payɗo o jeyi ndu. Oon ñalawma hooretaake. E koorka, taƴetaake e maayirɗe.
So yimɓe ngonii e maayirɗe koorka, tabitii wonde lewru yiyaama no hanki nih, walla tabitii, wonde hanki ko capanɗe tati wonnoo, yo ɓe taƴ ɗoon e ɗoon. So tawii noon ɗuum ko caggal naange e hoore, ɓe pummoytaa ñande heen, aɓe mbaawi noon fummoyde janngo mum.
Tabitirɗi lewru koorka:
Lewru koorka tabitirta ko yiyeede walla yaawa timma balɗe capanɗe tati. Nelaaɗo Alla (jkw) wiyi: «kooree so ndu yiyaama, so niɓɓiɗirii on timminee yaawa capanɗe tati». Ɗum ko hadiis Abuu Hurayrata, to hadiis Ibnu Umar o wiyi: lewru ko noogaas e jeenay, kono hoto kooree haa njiyon ndu, hoto taƴee haa njiyon ndu. So niɓɓiɗirii on koddiranee ndu». Hoddirande ndu ko timminde lewru adiindu ndu.
Lewru tabitirta e jiygol ko e mbaydiiji ɗiɗi:
- a) Worɓe juulɓe ɗiɗo, nuunɗuɓe njiya ndu. Arii to hadiis Imaam Ahmed: «…so juulɓe ɗiɗo njiyii, kooree, taƴee ». Yahraa to laawol Almaami Maalik ko wonde gorko gooto tabitintaa koorka, hay so nuunɗuɓe ɗiɗo rewɓe njantii e makko.
- b) Dental baañtingal: ngal woni yimɓe yonɓe ɓe mbaawaa fendude, limoore maɓɓe dottaaka, kono jaasataa kam njoyo, ngaal dental yeddetaake, hay so a ngal jilli worɓe e rewɓe, sukaaɓe e mawɓe, tee sarɗetaake heen wiɗtude nuunɗal maɓɓe.
So lewru yiyaama, laamiiɗo juulɓe walla goomu kalfinaangu ñaawii ɗum waɗɗiima juulɓe hoorde walla taƴde. So gooto yiyii lewru waɗɗintaa e yimɓe hoorde, kono kanko e yimɓe galle makko ene waɗɗii ɓe hoorde.
So lewru tabitirii no mbiyru-ɗen nii, kala no yimɓe tiniri ene yona, hay so gooto haalani ɓe, walla ko rajo, walla ko tabalde, walla fiyannde… sabu hankadi ko habrude ɓe tan.
Ene waɗɗii kala jiyɗo lewru haalande goomu kalfinaaɗo hay so o gooto, mbele ene dañee goɗɗo yanta e makko.
Waɗɗaaki Maalikiyanke hoorde sabu shaafiiyanke tabinirɗo lewru fawaade e jiigol neɗɗo goɗɗo, sabu jiyɗe gooto tabitintaa koorka to maɓɓe, so wonaa e dow yimɓe welsindiiɓe ɓe ƴeewataa lewru.
Seertude diiwanuuji:
Eɗen nganndi wonde diiwanuuji aduna ɗii fof ene mbaawi hoordude e jiyɗe goote, ɗum noon naamnii ko laamuuji juulɓe fof ndenta paamondira e mbaydi tabitinde lewru, haade ɗum woodaani noon, ndeke kala diiwaan e jiyɗe mum en sabu seertude peeñirɗe lewru, e tuugnaade e hadiis “Kuraybu” nde ummii Saam o ari Madiina, Abdullaahi Ibnu Abbaas naamnii mo, hol nde njiy ɗon lewru? o wiyi min njiyi ndu ko jamma Aljumaa, yimɓe fof koori, hay Maawiya (Laamiiɗo juulɓe) hoorii, Ibnu Abbaas wiyi: minen noon min njiyi ndu ko jamma aset, ɗuum noon min ceerataa e hoorde ha min timmina capanɗe tati, walla min njiya ndu. Kuraybu wiyi mo ko haɗ maa yondinaade e jiyɗe Maawiya e koorka mum? o wiyi mo alaa, ko nih Nelaaɗo Alla (jkw) yamiriri min. Ndeke noon kala diiwaan e ko tolnondiri ene mbaawi hoordude, kono so woɗɗondirii kay diiwaan fof ko e jiyɗe mum….
Ceerno Bun Umar LIH
