Tagofeere ‘’baayeere’’.
Ko anndanoo e tagofeere, ko yowitaade e hoodere. Yeru, leydi men ndii yowitii ko e naange (naange ko hoodere). Jooni noon, wiɗtooɓe kanadanaaɓe e Faraysenaaɓe njiytii tagofeere nde yowitaaki e hay hoodere wootere, ɗum noon teelnde, waayeere. Go’o ko hono ɗumɗoo ina yiytee. Ɓe innirii nde CFBDSIR2149. Duuɓi sappo hannde ko e njiylawu hono ɗumɗoo ɓe ngonnoo, ko jooni ɓe njiyti. Tampere maɓɓe jarii.
Ko goonga nii, tagopeeje teelɗe ina ngoodi e nder faru, kono hay heen wootere nanndaani e ndeeɗoo. E nde sowo Sipiteer laabi jeeɗiɗi. Alaa fooɗo walla doole yiroonde ngoodi e dow mayre. Yanti heen, duuɓi mayre ko hakkunde 50 e 120 miliyoŋ hitaande. Nguleeki mayre ina millee e 400°C; hakkunde men e mayre ko hedde 100 hitaande annoore (hedde miliyoŋ miliyaar kiloomeeteer). Ɗum noon firti ko nde ɓadii en no feewi, ko ɗum nii waɗi annduɓe ɓee ina mbaawi ƴeewrude nde lonngorɗe biyeteeɗe teleskop.
Ko goonga, annduɓe ina nganndunoo hono ko wayi nii ina woodi, kono hay gooto suwaano tawo seedaade tagofeere fotnde nii “famɗude duuɓi e ɓuuɓde”.
Ƴeewde tagofeere waande nii ina neewii nde tawnoo alaa annoore lojata ƴeewoowo oo sibu cereeli ngalaa sara mayre, sibu nde wondaani e hay hoodere wootere. Ko ɗum waɗi maa annduɓe mbaaw loskitde nde, e huutoraade ko njiyi e mayre ngam ɓeydaade faamde tagoodi tagopeeje taarotooɗe naangeeji ɗee, e faamde kadi hol no tagofeere yaltirta yuɓɓo wonnoo, fegga bannge mum …
——————-
Firo :
– Doole yiroonde : Force gravitationnelle
– Hitaande annoore ko ɓeto ngoɗɗeeki walla njuuteeki, ko : 9 467 280 000 000 kiloomeeteer (seeɗa ŋakki ujunnaaje sappo miliyaar kiloomeeteer).
————————-
- Ngaanndi Einstein ?
So en ceerndii ngaanndi Einstein e ngaandiiji aadee en heddiiɓe ɓee, waɗi noon ko haa e ñalawma hannde oo, alaa ganndo ƴelliti ganndal haa yettii mo. Haa e ñalngu hannde nguu, ko ɓuri neyɓude e gannde kuutorteeɗe, gaddanɗe aadee yahde lewru walla wanngaade e nder niɓɓe kammu, ko ganndal Einstein huutortee. Ko ɗuum addani annduɓe woɗɓe sikkitaade ma a taw, won ko woni e ngaanndi makko, ko alaa e ngaanndiiji keddiiɗi ɗii. Ɓe ngoni e sunnaade ɗum. Ɗum ɗoon noon ko gila nde o sankii ñalnde 18 abriil 1955, tawi omo yahra e duuɓi 76, ngaanndi makko ittaa, mooftaa, ngam yuurniteede. Ko Doktoor biyeteeɗe Thomas Harvey (Tomaas Harwee) ittunoo ndi. Kono ɗum tinaa ko e hitaande 1978, nde jaaynoowo biyeteeɗo Steven Levy (Estuwen Lewii) saakti ɗum. Ko ndeen doktoor oo wiyi wonde alaa ko tawi e ngaanndi makko hee ko teskini ko ina addana en faamde kattanɗe makko ɓurtuɗe aada.
Ko e ɗum yimɓe keddinoo haa wiɗto annduɓe tato Ameriknaaɓe, hono Sean Falk, Federick Lepore e Adrianne Noe, bayyinaa ñalnde 16 noowammbar 2012 e nder jaaynde « Brain ». Ɓeeɗoo keɓiino 14 natal ngaanndi makko jiytaaɗe ko ɓooyaani. E wiyde maɓɓe, ina feeñi e heen nate ɗiɗi wonde geɗe ceertuɗe e ngaanndiiji 85 aadee en ganndaaɗi ɗii. Ngaanndi makko ɓuraani keddiiɗi ɗii mawnude hono no sikkirtenoo nii, wonde, ɓayri kanko « ɓuri ƴoƴde, gaanndi makko ɓuri mawnude ». Kono tan, won e banngeeji mayri ina njogii njuɓɓudi teskinndi ndi anndaaka e ngaanndiiji keddiiɗi ɗii.
————————-
- Softinde ngaanndi mum
Alaa fof ko ɓuri ɓoro hakkille (jejji keewɗi) haaɓnaade. Yeru, pottaa e mo nganndu-ɗaa no feewi, tan njejjitaa innde mum walla yettoode mum. Peeje newiiɗe ina mbaawi wallitde ma e ustude jejji.
Ngaanndi ina waɗi fotde 100 miliyaar ɗaɗol, ɗaɗi jokkondirɗi. Neɗɗo ina mawna tan, ɗaɗi ɗii ina ɓeydoo heewde, eɗi ɓeydoo jokkondirde, eɗi caña geese kese, ballitooje mooftude geɗe aduna e kewuuji mum, gaddanooji neɗɗo siftorde ko kewnoo, walla ko yiyi maa ko nani, ballitooje ɗum janngude… Tiiɗgol oon geese addanta neɗɗo waawde siftorde. Ɗum noon, no terɗe ɓalndu keddiiɗe ɗee nii, ngaandi ina sokli softineede ñalnde kala, ina sokli gollineede…
Ko idii fof, mbaɗtee hakkille e ɗoyngol.
– So wontiino ko geɗel gootel tan neɗɗo waawi suɓaade e wasiyaaji ɗii, ko ɗoyngol foti suɓeede. Alaa geɗel woodi, ngel ngaandi ɓuri hatojinde haa ɓuri ɗoyngol. Ko heen ngaanndi tiiɗtinta geese mum, woni jokkondiral ɗaɗi ɗii. Waktuuji 7 haa 9 e nder wakuuji 24 kala. Mbaasaa welsindaade poofte (Yeru, ɗoyngol caggal bottaari).
– Diwkinaade (Coftal ɓalli): Ko huunde jarribaande : waɗde gollal coftinoowal ɓernde e ɗaɗi ina moƴƴi. Yeru ko nanndi e welo e lummbaade, hay so laabi tati nder yontere, hojomaaji 30 laawol heen kala. Waɗi noon ko so ɓernde ina golloo, ko ndeen ƴiiƴam waawata ŋabbude no moƴƴi e hoore, roosa ɗum no haanirta nii…
– Ñaamdu moƴƴuru : ngaanndi ina hatojini no feewi e won ɗeen geɗe nguura. Ko wayi no geɗe kaɗooje koomndi (oxydants) e geɗe goɗɗe cemmbinooje, baaɗe no witaaminaaji C.
– Won ɗeen geɗe, nannduɗe e nebameeje liɗɗi, ina moƴƴi heen..
– Ko wonaa ɗum koo, deeƴtude, yejjita soklaaji aduna sahaa e sahaa kala, fooftoo, ina wallita hakille kañum ne.
————————-
- Mars-Curiosity : « Ko jogori winndeede e defte daartol »
Moɗtee poofaali, won ko NASA jogori habrude ko mawni. Kono maa mbaason heñaade, sibu ina waawi wonde ɗoo e jonte keewɗe. Ko njena-ɗen tan, ko huunde mawnde roboo mo ɓe neldunoo tagofeere marse yiyti toon. Ndeen huunde, ɓe mbiyi « ko huunde winndoyteende e defte daartol ». Ko winndaa e deftere daartol noon, firti ko huunde nde yejjittaake sibu mum maantinde.
Ɗoo e maɓɓe haalande en ko ndeen huunde yiytaande woni, geɗe ɗee ngoni ko e hoolkiseede haa ciira. Ina gasa ɗum bayyinee e joɗnde ganndal fotnde jooɗaade ñalnde 3 haa 7 desammbar to Fransisco.
Roɓanii on ɗum ko Bookara Aamadu Bah
FƁ tŋ 105 desaambar 2012
