E Innde Alla jom yurmeende. Caggal yettude Alla, eɗen njokka ko yowitii e laaɓal. Pay-ɗen ko e salligi. Eɗen nganndi so neɗɗo ina heblanoo juulde, alaa e sago o fuɗɗoroo salligi. Salligi ko e geɗe laaɓal naamndiiɗe goodgol ndiyam, ngam laɓɓinde yeeso, juuɗe, hoore e koyɗe. Ɗum noon laaɓanta en, ko ko arata ɗoo ko : Eɓɓaaɗe mum fawii ko e geɗe tati:
E Innde Alla jom yurmeende. Caggal yettude Alla, eɗen njokka ko yowitii e laaɓal. Pay-ɗen ko e salligi. Eɗen nganndi so neɗɗo ina heblanoo juulde, alaa e sago o fuɗɗoroo salligi. Salligi ko e geɗe laaɓal naamndiiɗe goodgol ndiyam, ngam laɓɓinde yeeso, juuɗe, hoore e koyɗe. Ɗum noon laaɓanta en, ko ko arata ɗoo ko : Eɓɓaaɗe mum fawii ko e geɗe tati:
geɗal gadanal nagal : ko deftere Alla teddunde ndee, ngam Alla toowɗo o wii : “eehey mon goonɗinɓe, so on ngummiima faade e juulde, lootee jeese mon e juuɗe mon haa heɓa polontunŋi, moomon koye mon e koyɗe mon haa heɓa kolbuli .” ɗum woni ko e simoore Maayida : kaawise (6) .
Gedal ɗimmal ngal : ko nanireede Abuu Hurayrata (YMAM) hono nelaaɗo Alla (MJKM) wii: “Alla jaɓataa njuulu gooto e mon so tawii wonko joli e mum, so wonaa o salligino”. Naniraa ɗum ko Saykhaani e Abuu Daawuuda e tirmisiyu.
Gedal tataɓal ngal : dental juulɓe kala kawrii wonde salligi wontii alaa e sago, tuggi nguurndam nelaaɗo Alla faade jooni. Ɓural mum : ko joli e nder ɓure salligi jeewte keewɗe mbaɗaama heen. Hono Abdallahi Sanabiiji, (YMAM) hono nelaaɗo Alla (MJKM) wi’i : “so maccuɗo Alla salliginiima, o wufƴiima, ina momta kala caɗeele goɗnooɗe e hunuko makko, so o sorbiniima kala cadeele goɗnooɗe e nder kine makko maa iw.” Ɗeen caɗeele noon ngonaa caɗeele ñabbuuli ko caɗeele ufnaali yimɓe fayde e makko e ufnaali makko fayde e yimɓe. Ko noon kadi, so o lootii yeeso makko, ko noon yahri haa yettii terɗe ɗe ndiyam foti memde ɗee kala.
Ina anndaa kadi laaɓal salligi ina heewi nafoore e neɗɗo, so neɗɗo ina wonndi e salligi wonaa bone garɗo e mum fof yettoo mo, ngam seyɗaani alaa e makko geɗal. Hono Abii Hurayrata (YMAM) wiyi hono nelaaɗo (MJKM) wi’i : “mbido tinndina on ko Alla momtirta caɗeele mon, o ɓamta ŋabbirɗe mon.” Ɓe mbiyii : “alaa yaa nelaado Alla” . O wiyi “teddinee salligi kebbinon pele mon jamaa e waɗtude hakkille mum e waktu juulde ko duumii.”
Farillaaji salligi
Ina e salligi farillaaji e jookli dewondirɗi, tawa ina heen goonga mum oo, so tawii heen gootel ŋakikii tan ko heddii koo feewataa, ɗum noon mbaɗten hakkille e ko arata ɗo ko : 1- farilla gadano o : ko anniya, goonga mum tigirigi oo, ko yiɗde huccitande faade e gollude, ɗuum yahdude mbelamma Alla toowɗo oo, waɗi noon ko ɗum golle ɓernde. Ko daliilu oon ɗoon farilla, ko fawaade e yeewtere Umar (MAWM), hono nelaado Alla (MJKM) wi’i : “gollal neɗɗo fawii ko e anniya mum, kala neɗɗo, nguurndam mum fawii ko e anniya mum.” Naniraa ndeeɗoo yeewtere ko dental juulɓe.
Farilla ɗimmo oo : ko lootde yeeso laawol fuɗɗoraade dow tiinde fayde les waare, caggal ɗum ko leppinde noppi mum, fuɗɗoraade e gudde ɗee haa caggal nofuru njaajeendi mum.
Farilla tataɓo oo : ko lootde juuɗe haa heɓa poloŋtoŋi ngam ko ɗoon woni feccere junngo.
Farilla nayaɓo : ko moomde hoore, ɗum noon ko leppinde juuɗe mum e moomde e dow hoore mum, fuɗɗoraade e tiinde haa hoƴƴudu, ruttina ɗum ɗo wonnoo. Ngam e simoore maayida joomiraaɗo wiyii “moomee koye mon.” Wonaa hoore fof noon moomdetee, ko ko fuɗata sukundu koo tan. E hadiis Umar bun Umaymata (MAWM) wii : “mi yiiyii nelaaɗo Alla (MJKM) ina mooma e dow kaala makko.” Kono ɗoo, yo a taw kala ka ina laaɓi. Hono Bilaali o wi’i : “nelaado Alla (MJKM) wi’i : moomee e dow paɗe e misoraaji.” Naniraa dum ko Ahmadu.
Umar (YMAM) wi’i : “oon mo laɓɓinaani moomgol e dow kala Alla laɓɓintaa ɗum.”
Farilla joyoɓo oo : lootde koyɗe ɗiɗi ɗee haa heɓa kolɓuli, e fuɗɗoraade koyngal ñaamal rewna heen nanal, ko ɗum ɗuri tabitde e golle nelaaɗo Alla (MJKM).
Farilla jeegoɓiijo oo : ko senaare woodani Alla Toowdo oo, siftini yimɓe ceertugol juuɗe e koyɗe to bannge salligi ngam juuɗe, o wii, ko yoo loote kono koyɗe moomete, hoore kadi moomete kono geɗel heen fof ko farilla fawaade ko Alla yamiri ɗuum.
Sunna salligi
Ko ñiiɓi, e ko nelaaɗo Alla waɗatnoo to bannge konnguɗi e golle tawa wonaa huunde waɗɗinaande, wonaa kadi añaande so tawii neɗɗo yejjitii ɗum. Duum noon paameten ɗum ko ko arata ko : 1. innude ɗum, wiyde mbiɗo salliginoo, ɗum hay sinno a wiyaani mbiɗo salligoo, haɗataa ma jokkude salligi maa.
2. coccorgal ko huunde nde nelaaɗo yamiri yoo teddine, kono so tawii a soccaaki hay huunde alaa ko bonnata e salligi maa, kono so waɗaama ɓuri moƴƴude. To bannge coccorgal ngam laɓɓinde hunuko mum, ɗuum ko huunde yiɗaande sanne e nder waktuuji joy ɗii kala, kono noon so yejjitaama walla waɗaaka, bonnataa salligi, haɗataa neɗɗo juulde.
Salligi tigi-rigi oo
3. lootde cammeeje juuɗe laabi tati, ɗum ko fuɗɗoode salligi. Fawaade e hadiis Awsi bun Awsi saŋafi (MAWM) wi’i : “mi yiyii Annabi (MJKM) wi’i : so gooto e mon finii subaka yoo loot juuɗe mum laabi tati ngam o anndaa cammeeje juuɗe makko to mbaalata. Naniraa ɗum ko dental juulɓe. 4. gufƴogol laabi tati : e dow hadiis laŋayɗi bun sabaratiyoo (MAWM) hono Annabi (MJKM) wi’i : so gooto e mon ina salliginoo yoo wufƴo. Naniraa dum ko Abuu Daawuuda e Bay –haŋiyu. 5. sorɓinogol e piiptogol laabi tati : fawaade e hadiis Abuu Hurayrata yoo mbelemma Alla won e makko, hono nelaaɗo Alla mo jam e kisal ngoni e mum o wiyi : so gooto e mon ina salliginoo, yo o waɗ e kine mum ndiyam o fiɓtoo ɗum. Naniraa ɗum kon seykhaani e Abuu Daawuuda. Ko woni sunna koo noon, ko yoo neɗɗo sorɓinoro junngo ñaamo o fiiptoro junngo nano, fawaade e hadiis Aliyun (MAWM), o noddiino ndiyam ngam salliginaade, nde o heɓi ndiyam ɗam, o wufƴii laabi tati, o sorbinii laabi tati, o fiiptori junngo makko nano. O waɗi ɗum laabi tati caggal ɗum o wi’i : “ko nih nelaado (MJKM) salliginirtonoo.” Naniraa ɗum ko Bay-haŋiyyu. Kono noon corɓinogol ngol e piiptogol ngol fof, ko yoo ndiyam mem hunuko e hinere tan. ko woni sunna ko noon, ko yettinde nder kine nde so tawii wonaa e nder koorka wonaa. E dow hadiis Luŋeyɗa (MAWM) wi’i : “mbiyi-mi eehey maa nelaado Alla, mbiɗo yiɗi caaktanaa mi hol sifaa salligi nelaaɗo Alla (MJKM) o wii : ƴettu ndiyam, mbaɗaa e nder juuɗe maa, ngufƴo-ɗaa, corbino -aa, njettina corbinagol so wonaa tawii ko a koorɗo. 6. jiirtugol waare : e dow hadiis Usmaan (MAWM) hono Annabi (MJKM) laatiima ina leppinannoo waare mum so ina salliginoo. Naniraa ɗum ko ibnu Majah e tirmisiyu. E hadiis Anas (MAWM) hono Annabi (MJKM) laatiima so ina salligino o, o ƴetta ndiyam e newe makko o waɗa ɗum e les gaable makko, firti ko waare makko, o wiya ko hono nih joom-am yamiri yo mi waɗ. Naniraa ɗum ko Abuu Daawuuda.
7. jiirtugol peɗeeli : e hadiis ibnu Abbaas (MAWM) hono Annabi (MJKM) wi’i : “so tawii neɗɗo ina salliginoo, yo o jaartu hakkunde peɗeeli koyɗe mum”
8. tatiɓinde : ɗum ko geɗel heen fof mbaɗ-ɗaa laabi tati so aɗa salliginoo e terɗe jamiraaɗe, yoo mem ndiyam ɗam, ɗum ko sunna ngam ko nelaaɗo Alla yamiri ɗuum. Wonaa huunde fotnde luunndeede, ngam naniraa ma Umruwi bun Su-Aybi, gaa Baaba makko, gaa taaniiko yoo mbelemma Alla won e maɓɓe, o wiyii : “Laddiyanke ariino e nelaado Alla (MJKM) ina naamndoo hol ko woni salligi nelaado ? Nelaado holli mo wonde ko laabi tati, laabi tati, wiyii mo ko ɗumɗoo woni salligi. Kala mo ɓeydi heen goɗɗum woofii, kadi ɗum ustetaake ngam mo usti fof tooñii. Naniraa ɗum ko Ahmadu e nisaa- iyyu e ibnu majah. Hono Usmaan kadi (MAWM) hollii hono Annabi mo jam kisal nngoni e mum oo, waɗirannoo salligi mum, ko laabi tati tergal heen fof. Naniraama Ahmadu e Muslim e Tirmisiyyu o sellini ɗum, hono nelaaɗo Alla (MJKM) oo, salliginoriima laawol gootol, gootol, kono wonaa huunde teeŋtinaande kono to bannge moomde hoore ko ɓuri heewde koo, ko laawol gootol tan.
Jibriil Muusaa Joop
