Ciftinen: « Demminaare aarabeeɓe », fulo « Printemps arabe », ko dillere yerɓinnde yoga e leyɗeele aarabeeɓe gila e maayirɗe hitaande 2010, fuɗɗorinoonde e leydi «Tuunus» e nder wuro wiyeteengo Siidi Busiid, ñalnde 17 deesamburu 2010. Ko ɗum geɗal gaadooraangal, so ƴeewaama, sabu ko suka joofnuɗo jaŋde mum e duɗe jaaɓi haaɗtirde TINIS, ina roŋki dañde golle, kono, sabu yiɗde haɓaade baasal e wuurnude ɓesngu mum, waɗi ko taabal ina yeeya heen legimaaji e ɓesnooje;
Ciftinen: « Demminaare aarabeeɓe », fulo « Printemps arabe », ko dillere yerɓinnde yoga e leyɗeele aarabeeɓe gila e maayirɗe hitaande 2010, fuɗɗorinoonde e leydi «Tuunus» e nder wuro wiyeteengo Siidi Busiid, ñalnde 17 deesamburu 2010. Ko ɗum geɗal gaadooraangal, so ƴeewaama, sabu ko suka joofnuɗo jaŋde mum e duɗe jaaɓi haaɗtirde TINIS, ina roŋki dañde golle, kono, sabu yiɗde haɓaade baasal e wuurnude ɓesngu mum, waɗi ko taabal ina yeeya heen legimaaji e ɓesnooje;
Polis tawi mo ɗo o darnunoo taabal makko ɗoo, riiwi mo heen, sari kaake makko, haɗti mo wonde ɗoon. Oon ngaanuma addani « BOUZIZI » (sabu ko noon o wiyetee) fellitde wartaade (o duppi hoore makko). Gila ndeen jayngol huɓɓi e nder Tuunus, teeŋti noon e laamorgo ngoo, haa ɗum addani laamɗo leydi ndii renndinnde kaake mum dogi, mooloyii leydi Makka caggal ɗuum feewti Kattar.
Ko ndeen dillere reɓi haa yettoyii yoga e leyɗeele aarabeeɓe. Ɓesnguuji ɗeen leyɗeele kala njooɓii konngol farayse « Dégage ! » walla aarabeewol « Erhal », ɗaɓɓiroowol laamɓe ɓe yo ngoppu laamu, ndirta mbele demokarasii ina sompee e ɗeen leyɗeele. Caggal Tuunus, lomi yolnde ko leydi Misra (Ejipt), Husni Mubarak woppinaa laamu, nanngaa, sokaa, laawol demokarasii eɓɓaa, joofiri ko wooteeji waɗeede, laamɗo keso toɗɗaa. Wonaa noon ɗum yahri to leydi Libi, sabu ɗum jibini toon ko hare hakkunde ɓesngu (hakkunde ɗooftiiɓe laamu Kaddaafi e murtuɓe ɓe leyɗeele tuubakooɓe mballiti e yamiroore ONU). Ɗum joofri ko warngo Kaddaafi e won e ɓiɓɓe mum e udditgol daawal kesal ngam compugol demokarasii. To Bahrein, ko kaɓɓondiral hakkunde laamuuji lawakooɓe diwaan GOLF addani laamu ndii ɗoon leydi daɗde e bone dillere ndee. To Yemen, hay so tawii laamɗo mum fuɗɗorii ko etaade nikñude dillere ndee, o wattindi ko jaɓde woppude laamu caggal nde o barminaa (woofnaa), hay so tawii o woppiri ɗum ko cukko makko mbele ina ɗowa daawal compowal demokarasii ngal. Ko to Siiri, dillere ndee deŋi tawo, sabu Bashaar el Asaad yooɓiima yoga e murtuɓe ɓee, sabu hannde ɓe limtantee ko ujunnaaje ujunnaaje maayɓe. Moritani e hoore mum etiima « demminaare » mum (dillere COD) gila e hitaande 2011, hay so tawii ɗum suurtii Abdul Ajiiju e laamu mum, kono ɗum suwaa egginde mo tawo.
E raɓɓininaade tan, dillere « demminaare aarabeeɓe », hay so tawii won ɗo wakliti laamuuji, ittaataa haa hannde deeƴre artaani e ɗeen leyɗeele tawo, ko wonnoo muuyaaɗe ɓesnguuji ɗii suwaa heɓeede tawo.
Hol ko saabii dillere ndee ?
Ina jeeyaa e ko ɓuri saabaade ndeeɗoo dillere, iñcuru to bannge renndo e fannuji kala : baasal kuuftidinngal, ŋakkugol golle teeŋti noon wonande sukaaɓe, fawaade noon e ɓesnugol jaawngol wonande leyɗeele ɗee ; laamuuji leyɗeele aarabeeɓe, yoga e mum en ko laamuuji cedduɗi, laamuuji rona-ronna, kaɗɗi ɓesnguuji mum en wellitaare, sompuɓe njeenaari e porlugol jawdi buur no laawol ngardiigu mum en ndowrowri; ɗum fof ina jeyaa e ko ɓeydi haaɓre ɓesnguuji majji. Ɗum ko sifaa kuuftidinɗo e leyɗeele ɗee kala. Ko ɗum waɗi, hay so tawii dillere ndee fuɗɗorii ko Tuunus, ɗum wayti tan ko no “baalel manna” nii, Misra rewi heen, Libi rewi heen, Yemen e Siri, jiidaani noon won e leyɗeele goɗɗe aarabeeɓe, hay so tawii njoofaani e baylugol laamuuji mum en, njerɓii no feewi, ko wayi no Alaseri, Jordaani, Bahreyne, hay Moritani filñitiima.
So tawii leyɗeele aarabeeɓe mbaawiino daɗde e kitaale 90 e dillere jolnoonde e nder leyɗeele Afirik caggal burñitagol ko lolliri “Mur de Berlin” (tata Berlee), ko maandinnoo luural hakkunde leyɗe hirnaange e fuɗnaange Orop gila e joofirde hare adunayankoore ɗiɗmere. Ndeen dillere feeñirnoonde e ko anndiranoo “Les Conférences nationales” yettinooma yoga e ɗeen leyɗeele (sabu ko sarɗi mo laamɗo Farayse e oon yonta, hono Faransuwaa Miteraa, sarɗunoo e nder pottital e wuro ”La Baule” wonande kala leydi njiɗndi heɓde ballal leydi Farayse), hay so tawii jattinaare waɗiino e won e ɓeen laaminooɓe, ɗo wattan ɗoo, wonti ko laawol wonande ɗe kañje kala : “jaɓde mbayliigu walla dirta” mbele demokarasii ina lomtoo. So tawii, oon waylo-waylo laatiima e deeƴre, e nder leyɗeele Afirik, teeŋti noon e mo hirnaange oo, leyɗeele aarabeeɓe kañum en ɗum ardi ɗum en ko fitina, ko ɗum waɗi pittaali keewɗi mbaasaama heen, etee e ɗum jokki haa hannde to leydi Siiri e Misra.
Ngonka hannde e kappanɗe mum
Ina teskini wonde, ina jeyaa e ko walliti dillere “demminaare aarabeeɓe” saraade e nder leyɗeele aarabeeɓe ɗee kala, kuutorɗe kumpital (enternet, rajooji e teleeji ekn…), ko ɗum nii ɓeydi jaawgol daaɓondiral hakkunde majje e nder gostondiral peeje e humpito. Ko ɗum waɗi, ina moƴƴa jooni, ngannden ngonka ɗeen leyɗeele hannde .
Tuunus : Caggal nde Muhammed “BUUSISI” duppi hoore mum ñalnde 17 deesammburu 2010 e wuro Siidi “Busid”, filñitere mawnde rewi heen, lepte mawɗe kuccinaa e ɓesngu hee nde wonde ngu laajii tan haŋkati ko yo Ben Aali ummo e jappeere hee. Ben Aali, caggal jattinaare juutnde wondude heen sahaaji e haala kiiska, heen sahaaji e haala maslahaa, wattindi tan ko dogde, yahdi e ɓesngu mum e ɓurnooɓe ɓadtaade ɗum. Caggal pilaa-mbeñaa keewɗo hakkunde gollotooɓe politigi, doosgal kesal leydi fellitaa, wooteeji eɓɓaa e lewru marsa 2011.
E nder ɗiiɗoon wooteeji, fedde lollirnde “Nahda” (fedde “frères musulmans” en ɓooynde, leptanoonde e jamaanu laamu Ben Aali) fooli, nde arditii gowornama oo, biyeteeɗo MARSUUKI ardinaa leydi ndii (oon ko lannda demokarat en), jiidaani e woɗɓe naati e gowarnama hee, sabu mum en jeyeede e maalde tafanoonde haa riddi Ben Aali. Kono ko Nahda laamii koo, faamaa e dawrugol mum tan ko yiɗde ɗawde yahdiiɓe mum e laamu hee, siynude jiyɗe mum to bannge renndo (yeru ko wayi no kiiɗal rewɓe…), kono ko ɓuri bonde e ɗuum fof, ko ummanaade warde kala luulndiiɓe dawrugol maɓɓe (Awokaa biyeteeɗo Shokri Belayid e lewru feebariyee 2013, e depitee biyeteeɗo Muhammed Barahimi e lewru sulyee 2013). Gila ndeen noon ina wayi no Tuunus ruttiima e dille mawɗe, seppoji, maa mbiyaa, ko ɓesngu Tuunusnaaɓe jooɗtorinoo ko riiwii laamɗo bonɗo koo, kono artee mum ko laamɗo bonɗo mo miijooji daɗaaɗi. Won heen nii mbiyata ko demokaraat en ɓurnooɓe haɓtaade laamu Ben Aali ngam addude waklitere e leydi hee, ina wayi no ndañaani sagooji mum en, tawde wonii ko doole niɓɓe naftorii ndeen waklitere.
Libi : Ko ñalnde 13 saawiyee 2011, dille puɗɗi e Libi ummoraade fuɗnaange leydi ndii, to Bengaasi, laamu nguu, e gardagol Muammar El Kaddaafi, huccini e maɓɓe lepte bonɗe hay so tawii ina moomira ɓe sahaaji moƴƴitinande ɓe nguurndam maɓɓe, kono ko ɓuri teeŋtude tan, ko yiɗde mo nikñude murto ngoo. Maalde konuŋkoore leyɗe hirnaange Orop e gardagol Farayse ummaniima ƴaañde murto ngoo, ha ngo dañi poolgu caggal nde Muammaar el Kaddaafi waraa ñalnde 23 oktoobar 2011. Laaɓanii yimɓe kala, so tawiino ndeeɗoon maalde yantaano heen, Kaddaafi mettatno ɗuggitde e nder leydi Libi.
Ko waawnoo heen wonde fof, waklitere ummananoonde to Libi laatiima, kono nanondiral e deeƴre roŋkaama tawo yo dañe toon, sabu caggal Kaddaafi finnirii won e leyɗeele catiiɗe ɗum : leydi Maali ɗeɓii yiƴƴude heen, njanguuji bonɗi mbaɗii e Niseer, Alaseri ekn…, ɗum fof saabii ɗum ko ownooɓe lollirɓe AQMI. Eɗen ciftora Kaddaafi etinooma hollitde leyɗe hirnaange ɗee yo ngaandu ko mbaɗata koo “mballita ko AQMI” ; Ko laaɓi hannde tan, ko Libi deeƴaani tawo : leƴƴi inan pelɓondira, gollotooɓe politigi ndoŋkaama yo kawru e feere, etee won en diwanuuji e Libi inan etoo faltaade. Ko ɗum waɗi, hannde, Libi wayi ko no leydi ngonndi e “Geer Siwil” nii.
Misra : Ko ñalnde 25 saawiyee 2013, dille puɗɗii Misra e nder gure mawɗe baaɗe no Keer, Aleksandiri e Suwees, hay so tawii nii ko adii ɗuum, luulndaali laamu keewɗi ina peeñnoo e nder leydi hee. Jaabtawol laamu nguu feewde e ɗeen dille kala, ko ƴettande ɗum sawru, lepti ɗum lepte mawɗe e warngooji keewɗi. Mawnugol dillere ndee e deɓgol mum e nder gure keewɗe addanii Husni Mubaarak, laamɗo leydi ndii, etaade ƴeewtaade dawrugol mum, memtoo ɗum mbele ina jarriboo luulndiiɓe ɓee, ko wayi no wonde “o wontaa ɗaɓɓude lefol laamu caggal wooteeji Settammburu 2013”, maa o “ɓeydu yaajtinde keewal partiiji ekn…”, o yahi haa o habri amo joñtoo, o woppira cukko makko gardagol guwornamaa oo, hay so tawii o ɓooraaki laamu haa laaɓi.
Ɗum fof yamɗinaani murtuɓe ɓee haa nde o felliti woppude laamu walla “woppineede laamu”, sabu nde o deestii, ko larme lomi yolnde, felliti yuɓɓinde daawal keblowal wooteeji, ɗum joofri ko e wooteeji 19 marsa 2013 e poolgu “Frères musulmans”, fedde juulɓe ɓurnoonde wonde luulndiiɓe laamuuji ɗii, gila e jamaanu Naseer. Nde wonde Husni Mubaarak jaɓaani yaltude leydi ndii, o wattindi ko nanngeede e ñaaweede.
Laamu Muhammed el Morsi (laamu “Frères musulmans”) en ko goonga ngu juutaani tawo, kono fuɗɗoode maggu holliraani moƴƴere, ngu etaaki ñawndude caɗeele jowitiiɗe e baasal, heege e ŋakkere golle ekn… kono ngu yantini heen kadi ko ɗawde gollotooɓe politigi oo e ɗowngo leydi ndii. Ko ɗum woni ko saabii hannde duttagol won ngoon luulndo e ko lolliri « dingiral Tahriir », ɓamti seppooji mum e diiñagol mum e dingiral hee, haa ɗum addani militeer en (yaakoranooɓe ngoɗɗitiima fiyakuuji laamu) follude laamu Morsi, udditi daawal goɗngal ngam toɗɗaade laamɗo goɗɗo. Militeer en ndokkaama sagooji mum en so dañde woytoraandu no nduttorii e laamu, kadi tawi ko e ballal e won e ceŋɗe e ɓesngu hee. Militeer en inan kuccini lepte bonɗe feewde e goomu “Frère musulmans (F.M.) » en, warngooji e dummbugol e kasooji, huunde nde haanaani, hay so tawii noon, miijo maɓɓe, kamɓe e won luulndo ina luutondiri e dawrugol ɓeen, maa mbiyaa hannde, Ejipt ko ko ruttii e jamaanu laamu Husni Mubaarak. Juumre “F.M.” rokkii militeer en fartaŋŋe no nduttorii e laamu sabu hannde, wayi ko no bonannde militeer en kala e gardagol Husni Mubaarak woni ko e ubbeede, ina gasa nii tawa ko e laawol woppiteede o woni.
Siiri : Murto Siiri tuggi ko gila 15 marsa 2011 e nder gure Dara, Homs, Banias ekn… e sifaa dillere aarabeeɓe ndee fof, kono ɓuri maantinde ɗoo ko neegre nde laamu Basaar el Asad jaaɓtorii nde : wonaa teemedde, kono ko ujunaaje ujunaaje maayɓe ko konu nguu waɗi. Maa mbiya hare e nder Siiri hannde wayi kono wolde hakkunde konuuji leyɗeele ɗiɗi, sabu kaɓirɗe e sifaa hare huutorteende ndee. So tawii, e fuɗɗoode, laamu nguu faayiino no feewi (murtuɓe ɓee keɓtiino won e gure kimmuɗe), hannde, ina wayi no laamu ngu woni ko e foolde luulndo ngoo, nde wonde ballal ngal luulndo Libi dañnoo ummoraade e leyɗeele Orop bannge rewo, luulndo Siiri dañaani oon fartaŋŋe. Jiiɗe leyɗeele Orop e oo sahaa, caggal humpito ngo ɓe ndañi e baklitte baaɗɗe to Tuunus e Misra, e ɓe njogii kulhuli ko so ɓe mballitii Siiri, ɓe ƴaañata ko F.M. en ɓe nganndu-ɗaa puɗɗiima hollirde sifaa gardagol mum en to Tuunus e Misra. Ko ɗum waɗi ɓuri jooɗtoreede hannde ko demminaare aarabeeɓe to Siiri, hebori ko gallude.
Battane « demminaare aarabeeɓe»
Eɗen paami wonde ”demminaare aarabeeɓe” ari ko e sahaaji jojjuɗi sabu ɓiɗtere e caɗeele nguurndam wonande ɓesnguuji aarabeeɓe sabu ɗowgol laamuuji bonɗi, gollantooɗi koye mum en, ɓesnguuji mum en e ɓadtiiɓe ɗum en. Kono eɗen paami kadi, dillere ndee ko dillere ceŋɗe ɓesngu ɓurɗe hatojinde e mbayliigu, ko wayi no sukaaɓe e rewɓe, sabu ŋakkere golle e wellitaare e nder renndo hee, kono ndeen dillere dañaani ɗowngo ƴoƴtungo, pawiingo e njuɓɓudi kumpitiindi, nii woni pelle politigi jaakoranooɗe ina poti ɗum ɗowde ɗee, kollirii ngalaa kattanɗe mum (pelle jaaruɗe yeeso e ƴellitooje demokarasii). Nii woni, pelle ɓurnooɗe ɓooyde e weeyo ngoo (F.M. ko cosaama ɓurii hannde feccere teeminannde to Misra etee mbaawii ruppaade kala lepte kuccinanooɗe e mum en), hay so tawii ɗowaani dillere ndee (to Misra nii, ɓe nuɗɗini) ko kañum en mbaawi soñde nafooore dillere ndee (yeru Tuunus e Misra), kono nde wonde ɓesnguuji ɗii wonaa dawruɗi maɓɓe ɗii ndaartatnoo, nduttiima hannde e luulndaade ɗiin laamuuji ngam ɗaɓɓude demokarasii e wellitaare e jaaral yeeso. Ɗum firti ko aarabeeɓe ina ɗaɓɓi demminaaje goɗɗe !
Gelaajo
